گؤک مسجد: 1 - کلامی چند همراه با تصاویر در باره گؤک مسجد (مسجد کبود) تبریز یادگار تاریخی جهانشاه حقیقی

عنوان مسجد

| خ. اونق:  ... سلطان جهانشاه بعد از پیروزی های عمده ای که در بسط و گسترش قلمرو حکمروائی خود که مناطقی همچون شرق آنادولی٬ کل ارمنستان و آذربایجان٬ قسمت های جنوب٬ مرکز و شمال ایران٬ قپجاق (ترکمنستان کنونی) و بخش عمده عراق کنونی را شامل می شد٬ نائل گشته بود٬ وی در پی برآورد کردن آرزوهای دخترش «صالحه بیگم»٬ به کمک فرماندهان قشون اش دستور بنای باعظمتی را در پایتخت اش تبریز پی ریزی می کند که بعلت مرغوبیت و زیبائی کاشی های آبی آن که در نمای دیواره هایش بکار رفته است و از دور به رنگ فیروزه ای کبود٬ زیبائی منحصر به فردی را منظرانداز بود٬ آن را با عنوان «گؤک (گؤی) مسجد» یا «مظفریه سلطان جهانشاه» نامگذاری کرده اند.

همچنین دیوارها و حاشیه های آن با آیاتی از قرآن به خط ثلیث در یک پس زمینه اسلیمی زیبا٬ کنده کاری شده پوشیده شده است. این دستنوشته های شگفت انگیز و الگوهای نفیس از نما توسط خوش نویس و نقاش معروف نعمت الله بن محمد الباواب خلق شده است و ساختمان این مسجد توسط معمار هنرمند خواجه علی گؤیچه چی ساخته شده است. دیوارها با کاشی های معرق در داخل و خارج پوشیده شده است.

در نیمه اول قرن یازدهم هجری شمسی، مورخین و محدثین معروفی از ترکیه عثمانی چون کاتب چلبی و اولیا چلبی از مسجد دیدن کرده بودند. آنها در رساله های خود اطلاعات مفیدی داده اند. در مورد آن کاتب چلبی نوشت: "دیوارهای درب اصلی مسجد جهانشاه بلندتر از سقف ساختمان طاق کسری است ساخت و ساز بسیار عالی است، که با کاشی های زیبا آراسته شده و گنبد بلند فیروزه ایی لاجوردی آن دلنواز جمیع بندگان است که هر کس بدان دخول گردد٬ اجازه درآمدن به وی را نمی دهد. اما بدلیل سنی بودن صاحبان مسجد٬ شیعیان اغلب برای رفتن به مسجد خودداری می کنند.". در نیمه دوم همین قرن، جین باپتیست تاورنیه و شاردون جهانگردان فرانسوی نیز از این مسجد دیدن كرده بودند. جین باپتیست تاورنیه علاوه بر سردر و کاشیکاریهای بی نظیر آن از وجود دو مناره بسیار بلند صحبت می­کند که معلوم می گردد طی حوادثی که در طول قرون بر سر آن آمده٬ بویژه در هنگام زلزله سال ۱۷۷۹ میلادی کاملاً از بین رفته است.

حافظ حسين کربلائی در روضات الجنان و جنات الجنان درباره اين تأسيسات عظيم مي‏نويسد: «در درآمد تبريز جانب شرق که خيابان گويند، عمارتی است در کمال لطافت و نيکويی موسوم به مظفريه از مآثر ابوالمظفر جهانشاه بن قرا يوسف بن توره قستی بن بيرام خواجه ترکمن، گويا اين عمارت به سعي و اهمام حرم محترمه خاتون جان بيکم انار الله برهانها بنا شده و مشاره اليها که بسيار خير و صالحه و عنيفه بود، در همان بقعه مدفون است» (مأخذ مؤلف: حافظ حسین بن کربلائی(معروف به ابن کربلائی) تبریزی، "روضاتُ الجِنان و جنّاتُ الجَنان"،/ با مقدّمه و تکمله و تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرّائی، جلد اول صفحات (478-481) وبه سعی و اهتمام محمّدامین سلطان القرّائی. - تبریز: انتشارات ستوده، 1382.).

طول پایه گنبد در این اثر مهندسی از جانب
پاسکال کوست بخوبی نشان داده می شود

گؤک مسجد: 2 - مقایسه ساختار گؤک مسجد با اصل معماری آن با معماری کنونی

سبک معماری بنای این مسجد تلفیقی از معماری های خاص شرق جهان اسلام که بعداز روی کار آمدن اسلام با معماری غرب آن در هم آمیخته و در دنیا مرسوم شده بود٬ است. یکی از ویژگی های آن طول گنبد آن می باشد. چنان که سقف گنبد بر روی ستون دوَاری که بعنوان پایه گنبد محسوب می شود٬ بنا شده است که ارتفاع آن در مقایسه با پایه گنبد مسجد هایی که از جانب معماران شیعی ساخته میشده٬ نسبتاْ مرتفع و بلند بوده است. به استناد اسنادی که معماران و نقاشان صاحب نام دنیا چون «پاسکال کوست» فرانسوی که در قرن هیجدهم (۱۸۲۷) از جانب پادشاه فرانسه به نزد شاهان ایران آمده بود٬ طرح کامل بازسازی و مرمت مسجد را داده است. در طرح تصویری که از آن باقی مانده است٬ طول گنبد گؤک مسجد به خوبی نشان داده شده است. وی همراه با این طرح اطلاعاتی نیز در مورد تاریخ ساخت مسجد و صاحبان آن ارائه می دهد که در آن بر روی سنی بودن سبک معماری مسجد تأکید ویژه دارد. با این حساب می توان گفت که٬ از دوره غزنویان و امپرطوری بزرگ سلجوقیان (در قرون IX-X) به این سوی از صد ها عماراتی که توسط شاهان ترکمن ساخته شده است٬ «مسجد مظفریَه» آخرین مسجد اهل سنت٬ قبل از تغییر مذهب در قرن XV که از جانب اسماعیلشاه تحمیل میشود٬ در محدوده حکمروایان ترکمن در ایران بوده است.

مقایسه عمارت اصلی ساخته شده در قرن چهاردهم با عمارت مرمت شده در قرن بیستم
طرحی که از اصل عمارت گؤک مسجد از جانب معمار فرانسوی پاسکال کوست ارائه شده است که همطراز با مساجد اهل تسنن خیوه و بخارا است.	نمای مهندسی شده مظفریَه جهانشاه در تبریزکه بخش فوقانی درب اصلی آن تا به امروز ناتمام باقی مانده است.

سبک معماری دو نوع از گنبدها بر روی بعضی از ساخت و سازها تا همین اواخر نیز در بین تراکمه در ترکمنصحرا مرسوم بوده است که بعد از شبکه بندی آب از طریق لوله کشی ها این گونه از ساخت و سازها متوقف گردیده است. چنانکه می دانید٬ قبل از استفاده سیستماتیک از آب شرب یا بهینه سازی آب از طریق شبکه های لوله کشی٬ مردم از آب انبارهایی که آب باران را که در بام ساختمان هایی که سقف آن را با حلبی های گالوانیزه شده می پوشاندند٬ جمع می شده است. این آب ها را به آب انبارهایی که در جوار ساختمان مسکونی که سقف آن گنبدی شکل ساخته می شد٬ هدایت می کردند. آب حاصل از باران در این آب انبارها که در بین تراکمه به «لاری» مشهور است٬ ذخیره و بهره برداری می شده است.

در این نوع از ساخت و ساز آب انبارها در بین تراکمه به ۲ گونه سبک معماری برخورد می کنیم که معمارها آن را از نوع حالت گنبدی شکل آن به گونه «ولایتچه لاری (منتسب به شیعیان)» و «تورکمنچه لاری (منتسب به اهل سنت)» متمایز می کردند.

طرز ساخت گنبد نوع "ولایتچه لاری" از نوع «تورکمنچه لاری» فرق چشم گیری داشت. شکل گنبد ولایتچه لاری در مقایسه با نوع تورکمنچه لاری آن٬ کوتاه و قوس آن برآمدگی ملایمی دارد. حال آن که قوس سقف گنبدی شکل «تورکمنچه لاری» دارای کمان نیم دایره با قوس برآمده ای را نشان می داد که بر پایه هایی که کمی از سطح زمین بالاتر قرار می گرفته٬ ساخته می شده است. مردم عادی حتی معماران خود نیز نمی دانستند که این گونه نامگذاری آب انبارها بر چه اساسی به «ولایتچه» یا «تورکمنچه» متمایز گردیده است.

امروزه بر اساس پژوهش و تحقیقاتی که در راستای علوم اتنولوژی و سبک شناسی معماری صورت می گیرد٬ آشکار می گردد که اینگونه از تمایزها از نوع ساخت ساز شکل گنبد آن صورت می گرفته است که فرق آن در کوتاهی و بلندی پایه ها و قوس گنبدی شکل آن بوده است که در ساخت و سازهایی که برای مساجد شیعه و سنی انجام می گرفته در نظر گرفته می شده است. اینگونه از شکل معماری را در نوع ساخت بنای «گؤک مسجد» جهانشاه٬ در مقایسه با اصل ساختمان که از جانب معمار سنی ساخته شده و بعداز مرمت آن که از جانب معمار شیعی صورت گرفته است٬ مشاهده می کنیم. در تصویری که «پاسکال کوست» فرانسوی در قرن XVIII که آنرا جهت مرمت و بازسازی عمارت مظفریَه جهانشاه به شاهان صفوی ارائه داده است٬ این تمایز را به خوبی مشاهده می کنیم.

با توجه به موارد روشن شده فوق می توان نتیجه گرفت که: "این عمارت در قرن چهاردهم توسط معماران سنی بنا شده و بعداز تخریب آن بر اثر سیل گرفتگی و زلزله ها در قرن هفدهم تا قرن بیستم که به خرابه ای تبدیل شده بود و در قرن بیستم توسط معماری به نام «رضا معمار» به سبک شیعی مرمت و بازسازی شده است.". ...

سلطان جهانشاه از این مکان به عنوان پایگاه دیوان دولتی و هم به عنوان مدرسه الهیات(دانشگاه) استفاده می کرده است. ....

بعداز قتل وی در جنگ با اوزین حسن آق قویونلی پیکر مطهر وی را در همان مسجد دفن نمودند. آرامگاه وی در بخش جنوبی آن قرار دارد و بطور کامل با تخته سنگهای مرمرین که در آن آیاتی از قران کنده کاری شده است پوشیده اند. سقف آرامگاه و گنبد اصلی آن در هنگام وقوع زلزله در سال ۱۷۷۹ میلادی تخریب و سقوط کرده است. همچنین سیل های پی در پی از روی آن٬ این بنای زیبا را به تخریب کشیده و در نهایت بخشی از سنگ های مرمری در قسمت هایی از این بنا به وسیله مردم که عقیده داشتند٬ صاحب و بنیانگذار این مسجد سنی مذهب بوده٬ به یغما رفته است و گؤک مسجد را به ویرانه ایی تبدیل کرده بود.

این مکان در سال ۱۹۷۳ با تلاشهای یک معمار معروف به نام «رضا معمار» تحت نظارت «سازمان ملی حفاظت آثار باستانی» از نو بازسازی و مرمت گردیده است ولی مدتها کاشی کاری های آن بطور کامل باتمام نرسیده بود.

در وقفنامه ای که برای مسجد نوشته اند٬ آنرا در دوره ناصر الَدین شاه در سال 1265 هجري در دارلسلطنه تبريز ابتياع، از جانب شخصی بنام امیرنظام گورهی به خزانه سلطنتی دربار ارسال میدارد. آن وقفنامه به زبان عربی مرسوم روحانیون آن زمان نوشته شده است که آن را فقيه و عالم زمان شيخ نجم الدين اسکويی (همان روحانی که در نهایت فتوای «حروفیون» را صادر کرده است و باعث قتل عام جمع کثیری از روشنفکران آن دوره به اتهام «حروفیست» بودن که تعداد آن ها در مأخذهای موثق ۵۰۰ نفر نگاشته اند.) نوشته و در ظهر آن مجلد به شرح زير تصديق و تأئيد کرده است:

الله حي: ثبت و تحقق بما هو طريق الثبوت و طريق التحقيق شرعا ان الخاقان الاعظم الاعدل الاعلم سلطان السلاطين العرب و العجم مالک سر الخلاقه بالاستحاق ناشر الوي المعدلة في الافاق المظفر من السماء المنظور علي الاعداء هادم اساس الجور و الظلم و الفساد. معهد قواعد الشريعة في البلاد المجاهد في سبيل الله المؤيد من عند الله الموفق بتوفيق الله السلطان جهانشاه خلد الله خلافته و سلطانه و اوضح علي العالمين بره و احسانه، وقف و تصدق علي مصالح ابواب البرا المذکورة في هذه الوقفته بحدودها بعد ان تملکها ابد الله ظلال معدلته بمبايعات شرعيه و مملکات سمعيه حسبما نطقت بها تمسکات شرعيه و اني نفذته و امضيته مسؤلا، حرره الداعي للدولة الباهره افقر العباد نجم الدين الاسکوئي مولادا ثم التبريزي مسکناو منشأ عفي الله عن هفواتة بالنبي و آله في شهور سنة تسع و ستين و ثمانمائه (869) (نقل از ورق اول کتاب صفحه A.) این بند از وقفنامه نیز به عربي است و چنين آغاز مي‏شود:

«بسم الله الرحمن الرحيم ذلک من فضل اله علينا، الحمد لله العلي القادر الولي الناصر الملي القاهر الغني الشاکر.... (نقل از ورق 2 ب تا ورق 10 الف.)

در اینجا ترجمه آن چنین آورده شده است: «بعد از حمد خدا و نعت رسول او محمد (ص) و ستايش «السلطان جهانشاه» و ذکر امثال و آيات و شواهدی در بی ثباتی دنيا... مي‏نويسد که جهانشاه به همسر و زن خود خاتون جان معروف به بيگم بنت صاحب الاعظم غياث الملة و الدين، امر فرمود که بقعه‏ ای را که مشتمل بر ابواب خيرات و مبرات باشد بنا کند. اين بقعه در بيرون شهر تبريز در دروازه جديد در محله پس کوشک در جائی بنام «فخرآزاد» ساخته شد. آن عمارتی عالی و رفيع البنيان است و مشتمل بر مسجدی و قبه‏ء (گنبد) شامخی است که آن زن آنرا برای مدفن خود و فرزندانش و شوهرش در نظر گرفته است. و نيز مشتمل بر خانقاهی است که در باغی پر گل و ريحان قرار گرفته و اطاقها و غرفه‏ های تابستانی و زمستانی دارد و آنها را محلی برای ذکر و تسبيح خداوند قرار داده، وقف علماء وفقها و متصوفها و زهاد کرده است. و نيز آن بقعه مشتمل بر قناتی است که متصل به خانقاه مذکور است که آنرا با گنبدی که بر دهانه‏ء آن ساخته و دو حوضي که زير آن قبه است وقف بر جميع مسلمين کرده است» (نقل از ورق 10 ب الي 13 الف.). 

تمام علائم٬ اونغون ها و طاموغا(طاغما) های طوایف ۲۴ گانه ترکمن های اوغوز در نقش و نگارهای گؤک مسجد بکار گرفته شده است. مقایسه علامات یافته شده در طول کاوشهای باستانشناسی و نقوش قالی های ترکمنی با نقش هایی که در ستونها و دیواره های مسجد که در سال ۱۴۶۵ به دستور جهانشاه ساخته شده است٬ این واقعیت را آشکار می کند.
خطوط و علائم تصویر زیر را با علامات سنگ نوشته های اورخون یئنی سئی و بیلگه قاغان مقایسه کنید. 

ستون ورودی مسجد در سمت شمال شرقی آن

.... تحقیق و پژوهش در مورد این آثار تاریخی جهانشاه حقیقی خود فرصت و تلاش جداگانه ای را طلب می کند که در این کوتاه سخن نمی گنجد. در این مورد بطور خلاصه نمونه هایی چند از تصاویر از نمای بیرون و درون آن که در ویکیپدیاها و انسکلوپدیاها درج گردید است٬ به دقت خوانندگان محترم می رسانیم:

نمای درب ورودی گؤک مسجد

سقف درونی بنا

بخش گوشه فوقانی سقف طاق مشرف به درب اصلی

درب درونی بطرف مقبره جهانشاه

محل دفن جهانشاه حقیقی

محل دفن جهانشاه همسرش جان بیگیم واقع در بخش جنوبی گؤک مسجد «مظفریَه جهانشاه» در تبریز

کاشیکاری زیبای فیروزه ایی به سبک معماری اسلامی

کاشی های بکار رفته مزین به خط ثلیث در یک زمینه اسلیمی در معماری گؤک مسجد

نمای بیرونی مسجد در ایَام مرمت

قطعات شکسته ی مسجد که بر اثر زلزله و بلایای طبیعی و انسانی
پراکنده شده بود٬ جمع آوری و در این محل بنمایش گذاشته شده است

... و چند تا لینک در این رابطه تقدیم حضور خواننگان می گردد!
۱. مرمت و نوسازی  The reconstruction of Blue Mosque in Tabriz
۲. در گوگل سیرچ ---
۳. جستجو در ویکیپدیا 
۴. گؤک مسجد (مسجد کبود):
۵. تصاویری از داخل مسجد: