اورتا عاصئرلاردا ترکمنلرینگ یورت دولاندئرئش دأپلری

کلمه رستم بر سکه یعقوب٬
نقره٬ یک گرم.
روی دیگر عدل سلطان رستم٬
ضرب مراغه

آداب کشورداری ترکمن ها در قرون وسطی (XIII-XVI)

مقدمه ای که بر این مقاله در نشریَه «حیدربابا» گنجانیده شد٬ چنین بود که٬ "این مقاله در دهه اوّل استقلال جمهوری مستقل ترکمنیستان در بعضی از نشریّات و روزنامه های کثیرالانتشار ترکمنستان از جمله «روزنامه تورکمنیستان»، «مجلّه استاندارد»، «روزنامه تجاری بیزنس - ترکیّه»، «هفته نامه عدالت» و … به چاپ رسیده بود. در آن ایّام که مرزهای کشور ترکمنستان به روی سایر کشورهای دنیا باز شده بود، دولت تازه به استقلال رسیده ترکمنستان بدنبال فاکتهای روشن تاریخی در مورد روشهای دولتمداری در تاریخ ترکمن، بویژه در ساحه اقتصادی، گمرکی و ترویج پول رایج کشور در بین دول ترکمن ها بود. در مورد این موضوع با استناد به برخی منابع یک سری از مقالاتم را منتشر کرده بودم. یکی از آنها هم در مورد «سکّه های رایج در دول ترکمن» است که در این شماره از نشریه بدقّت خوانندگان ارجمند می رسانیم. متن مقاله بزبان ترکمنی و باالفبای مرسوم در بین ترکمن های ایران است می باشد.". ...
د. خ. اونق 

ترکمنلرینگ سیاستمدار سرکرده سی اوزین حسن آق قویونلی، ایرانی - تورانی هم عرب - عاجمی اؤز قول آستئنا گچیریپ، پادشالئق سورن دؤورینده، اؤسن یورتلارئنگ دؤره باپ درجه دأکی یؤریته لشدیریلن دؤولت دولاندئرئش دأپ - اندیکلرینی برکلشدیریپ دیر.

اورتا عاصئردا ترکمنلر اولی دؤولت حکمینده یورت دولاندئران واقتی، مالیه ایشلری بویونچا اؤزبولوشلی یؤریته لشدیریلن یورت دولاندئرئش حکومت اولغامئنی دؤردیپ بیلیپ دیرلر. پولئنگ اولی گؤرنیشی "تومن" دؤورینگ یؤرگونلی پول سریشته سی حاساپلانئپدئر. البّته اونونگ تاقیق مؤچبرینی آنئق آیتماق ممکین دأل، ولین 1575-نجی یئلدا "دقات" مؤچبرینده چاقلانئلئپ دئر. («دوقات» مؤچبری حقیندا نمتس عالئمی «والتر هینتس» اؤز یازان "شاه اسماعیل 2 " آتلی کیتابئنئنگ 56-نجی صاحئپاسئندا ماغلومات بریأر!)، امّا شول واقتدان یوز یئل اؤنگ تومنینگ باهاسئنئنگ مؤچبرینی گؤزاؤنگونه گتیرمک اوچین، بیر اولی باشلئق یا-دا، امیرلیک عملدارلئغی هر بیر یئلدا 1000 تومن آیلئق خاراجاتئنی آلئپدئر.

قره قویونلی حکومدارلاری اساسان هم سولطان جهانشاه - نئنگ دؤورینده یر-ملکدن آلئنیان مالیه سالغئتلارئنئنگ مؤچبرینینگ کؤپلیگی سبأپلی آق قویونلی حکومدارلارئنئنگ طراپئندان بیله سالغئتلارا اورتاچا سرادیلیپ دیر. اولار بو دولانشئقدا "تاغدیل (تعدیل)" یاغنی "دنگلیک" دؤردیپ دیرلر. شونئنگ اوچین اوزین حسن خود اؤزی اُتوروملاشان ایلاتا آلغئت - سالغئت شرطلرینی قانونلاشدئرماغئنگ اوغروندا یؤریته "دوزگون نامه" چئقارئپدئر. بو مالیّه دوزگونی "قانون نامه حسن بیگی" دییلیپ، مشهور بولوپدئر. بو "دوزگون نامه" شیله ییتی هم پایخاصلی دوزیلندیگی سبأپلی اونونگ حکوم یؤردن یورتلارئنئنگ أهلیسینده 16-نجی عاصرا چنلی (صفویلرینگ دؤورینه چنلی) رواچلئقدا دوروپ، اؤز گویجینی ساقلاپدئر.

1478-نجی یئل سولطان خلیل تاغتا چئقان واقتی ایرانئنگ غوروپلی ولایاتی بولان فارس ولایاتئندان آبادانلئق ایشلری اوچین 5000 تؤوریزی (تبریزی) تومن طالاپ ادیپدیر. امّا دوغانی یاقوپ سولطان اونونگ اورنوندا اوتوراندان سونگ، بو سالغئدی آزالتماغا چالئشیار. اول 1479-نجی یئلدا اصفهان مرکزی بولان "عراق-عاجم" ولایاتئندان یر-ملک سالغئتلارئنی آلمانی، اولارا باغئشلاپدئر. مالیه چیلر بو سالغئدئنگ مچبرینی تاقمینان یتمیش مونگ (70000) تومن - دییپ، یاتلاپدئرلار!.
1487-نجی یئل سولطان یاقوبئنگ طاراپئندان گیلان ولایاتئنئنگ سالغئدئنی تایین ادیلنده، اورتاچا دنگلیگی ساقلاپ، بیر مونگ ایکی یوز (1200) تومن سالغئت سالئنئپدئر.

تورکمنلرینگ آق قویونلی دؤولتینده  یر-ملک سالغئدی یاغنی "خئراچ" سالغئدئندان باشغا-دا، توتجأرلر و ایش اؤویرلر اوچین "طاموغا" (طاغما)" دییلن، سالغئت هم یؤرأپ دوروپدئر. ("طاموغ" آصلئندا عاراپلاشان قادئمی تورکی سؤز.) یاغنی اودونگ دمیر اردیجی درجه دأکی کؤزلی هالاوی. ترکمنلرده ماللارئنا و بیله کی ایه چیلیکلرینه "بللیک" غالدئرماق اوچین بللی بیر عالاماتدا غالئپلاشان دمیر آبزالی شول کؤز هالاودا غئزدئرئپ "طاغما" باسئپدئرلار. بو سؤزی بارتولد "طاموغ - Tamug" گؤرنوشده خاص دوغروسی بللآپدیر.

اوزین حسن و اونونگ ائزئنی توتان اوغوللارئنئنگ پادشالئق سورن دؤورینده هم تأجیرلیک و ایش اؤویرلیک مالیه سالغئدی آلئنئپدئر. سبأبی سولطان یاقوبئنگ مکّه گه زیاراتا باراندا چئقاران پرمانی بو سالغئت حاقدا مسئلأنی دولی آیدئنگلاشدئریار. پادشاه نئنگ کؤشک تاریخچئسی فضل الله نئنگ اؤز الی بیلن دوزن "نشان (اغلان)" آتلی سالغئدی، آق قویونلی لارئنگ حکوم سورن یوردونئنگ اوستوندن اؤتن کرونلره دگیشلی بولوپ اول آشاقداقی ترتیپ بویونچا سالئنئپدئر.

الف). سؤودا و ایش اؤویرلیک سالغئدی (طاموغا)،

ب). گمروک خانه دؤولت گیرده جیسی (باچ یا پاج)،

ج). یول - ترانسپورت دؤولت گیرده جیسی (دوزبولاق یا-دا توپراق باسدیر، راه داری)،

نتیجه - ده، بو حاقدا دینگه حأکیملره، حکومدارلارا، قوشون سرکرده لره، پادشاه نئنگ دؤولت مالیّه گؤزگچبلرینه دأل - ده، ایسم، یؤریته ادارالاشان طاغماخانالارا، تأجیرلردن سالغئت یئغنایان دؤولت ایشگأرلرینه (طاغماچئلارا)، هم-ده، گمروک خانه ایشگأرلرینه (باچدارلار)، یول-ترانسپورت دؤولت گیرده جیسی یاغنی دوزبولاق گیرده جیسینی آلیان راه دارلارا، غالیبرسه - ده، یول هم قالانئنگ قاراووللارئنا چنلی بویوروق-پرمانلاری یتیریلیپ دوروپدئر.
10-15-نجی عاصئرلارداقی تورکمن پادشالئقلارئنئنگ پول دولانئشئغئنا دگیشلی دورلی ماغلوماتلار بار. سلجوقلئلارئنگ دؤورینده طغرول بگه دگیشلی قاقئلان زیکگه لر و مانات لار، آتابگلر، آق قویونلی هم قارا قویونلی لارئنگ سرکرده پادشالارئنئنگ هرسینینگ طراپئندان اؤزلرینه ماخصوص بولان مُهرلری یویونچا آلتئن، کومیش و بورینچ یالی ماتریاللاردان زیکگه-مانات لار قاقئلئپدئر. بو مانات لار حأضیرکی بریتانیا، برلین و فرانتسیاداقی لوور پاریس یالی، دونیأنینگ بللی علمی - تاریخی دؤولت موزه لرینده ساقلانئلیار.

تیمورئنگ اوغلی شاهروخا دگیشلی مانات لاری آق قویونلی تورکمنلرینگ پادشاه سی اوزین خسن اؤز مُهری بویونچا، اؤزینه تابین یورتلاردا یؤرگونلشدیریأر. اول مانادئنگ یوزینه قاقئلان بللیکلر عاراپ الیپبیینده:

الف). عدل (شول یرده "اؤز گویجیندأکی یؤرگون" دییلن مانیدا)،

ب). حسن بیک

ج). شیراز

د). 720

.. یالی سؤزلر گؤرکزیلیپدیر.

سولطان اوزین حسنینگ شاهروخا دگیشلی ایکینجی بیر ماناتئندا بیله کی بیر مُهر بیلن تابین یورتلاردا اؤز پول گویجینی ساقلاماق اوچین یوزینه قاقئلان نومر بیر I و عاراپ الیپبیینده:

- " اُردو" هم "706"

1-اوزین حسن،2-شاهروخ،3-یاقوپ و جهانشاه قره قویونلی سکگه لری

بأشینجی کومیش مانات دا بولسا، عاراپ الیپبیینده شیله یازغئلارا غابات گلیأریس:

الف). السُلطان الاعظم
ب). تبریز
ج). یعقوب خان
د). خَلَدالله
ک). ملکه

آلتئنجی کومیش مانات دا عاراپ الیپبیینده:

الف). علی
ب). عثمان
------
الف). السُلطان الاعظم
ب). تبریز
ج). یعقوب ضرب
د). بغداد

اول دؤورلرده تورکمن پادشالاری هایسی دئر بیر اولی شأهری یا-دا، ولایاتی اؤژ قول آستئنا گچیرنلرینده شول یرینگ آدئندان زیکگه قاقئپدئرلار.

یدینجی کومیش مانات سولطان یاقوبئنگ اوغلی سولطان بای سئنقارا (بایسنقر) دگیشلی بولوپ دوریار. اونداقی بللیکلر عاراپ الیپبیینده شیله گؤرکزیلن:

الف). السُلطان العدل
ب). بایسنقر
ج). سُلطان خان
د). خَلَدالله
ک). مَلِکَه
ل). سنه

سکیزینجی کومیش مانات سولطان اوزین حسنئنگ آغتئغی سولطان روستمه دگیشلی بولوپ دوریار. اونداقی بللیکلر عاراپ الیپبیینده شیله گؤرکزیلیپدیر:

الف). السُلطان العدل
ب). رستم خان
ج). خَلَدالله مَلِکَه 

نـدیر شاه دگیشلی زیکگه لر

1-اوزین حسن،2-شاهروخ،3-یاقوپ و جهانشاه قره قویونلی سکگه لری

ندیر شاه نئنگ دؤورینه دگیشلی مانات لار شو گؤرکزیلن صوراتلاردا مألیم بولیار.

بو سکگه لرینگ یوزینه پادشانئنگ آدی «السلطان العادل، السلطان الغازی، السلطان الاعظم و ابوالمظفر، ابوالنصر، ابوالفتح، ابوالغازی» یالی لاقاملار بیلن هم سکگأنینگ قاقئلان شأهری یا-دا٬ مکانی هم قاقئلان یئلی نئنگ بلَیگی اوندا گؤرکزیلیپدیر. سکگأنینگ بیله کی بیر یوزینده «لااله الا الله»٬ «محمد رسول الله» و اونونگ غئرالارئنا بولسا٬ تؤورت چاریارلارئنگ آدی یازئلئپدئر. امَا٬ صفویلرینگ دؤورینده بو یازغئلاری اویتگه دیلیپدیر. اونونگ یرینه٬ شايی لارینگ آذان سؤزی بولان: «لااله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله» سؤزلری ناقئشلانئپدئر. کأبیرلرینده٬ سکگأنینگ قاقئلان یری و آرقا یوزینینگ غئرالارئنا بولسا٬ چاریارلارئنگ آدی ناقئشلانئپدئر. بو سکگه لرینگ کؤپی سینده گیامتریک چئزغئ لار و کأبیرلرینده-ده٬ اوغوز اونغون لارئنئنگ طامغالارئنئنگ شکیللری گؤرکزیلیپ دیر.

ندیرشاه دؤورینه دگیشلی: عادلشاه، ابراهیمشاه، شاهروخ II

شیله لیک بیلن، بو فاکتورالارا سر ادنیمیزده، اورتا عاصئرلاردا بیزینگ آتا-بابالارئمئزئنگ یورت دولاندئرئش دأپ - دوزگونلرینده، مالیّه سریشته لرینینگ نأدرجه ده قانونلاشدئرئلاندئغی اؤز دؤورینده و سونگقی نسیللره ائز غالدئرئجی تأثیرینی یتیریپ بیلندیگینی، بیلیپ غالیارسئنگ. شونئنگ اوچین تارئخئمئزئنگ بو چتلرینی-ده، چونگگور اؤورنیلمگینی طالاپ ادیأر. ...

خانگلدی اونق

تورکمنیستانئنگ مینیسترلر کابینتینینگ یانئنداقی

تاریخ اینستیتوسئنئنگ بایری علمی ایشگأری و

تاریخ علئملارئنئنگ کاندیداتی

عشق آباد - 1999

================

1. مجلّه "استاندارد"، "تاریخ و استاندارد"،(کیفیّت و امنیّت)، عشق آباد - 1999/م.، ص. 45-47.

1i.Magazine “Standard” (hil we howpsuzlyk journal), “Taryh we Standart”, Aşgabat –1 1999 ý., sah. 45-47 ss 

12.        2. علي اکبر سرافراز ، فريدون آور زماني، سکه هاي ايران از آغاز تا دوران زنديه،  تهران، سمت، ١۳۸۰، ص. ٢۳۷ - ٢۳۸ - ٢۳٩

HHHHHH