گؤک مسجد: 2 - مقایسه ساختار گؤک مسجد با اصل معماری آن با معماری کنونی

د. خ. اونق: مقدَمه مقاله الحاقی به «گؤک مسجد»: سبک معماری بنای این مسجد تلفیقی از معماری های خاص شرق جهان اسلام که بعداز روی کار آمدن اسلام با معماری غرب آن در هم آمیخته و در دنیا مرسوم شده بود٬ است. یکی از ویژگی های آن طول گنبد آن می باشد. چنان که سقف گنبد بر روی ستون دوَاری که بعنوان پایه گنبد محسوب می شده٬ بنا می شود که ارتفاع آن در مقایسه با پایه گنبد مسجد هایی که از جانب معماران شیعی ساخته میشده٬ نسبتاْ مرتفع و بلند بوده است.

مقایسه عمارت اصلی ساخته شده در قرن چهاردهم با عمارت مرمت شده در قرن بیستم
طرحی که از اصل عمارت گؤک مسجد از جانب معمار فرانسوی پاسکال کوست ارائه شده است که همطراز با مساجد اهل تسنن خیوه و بخارا است.	نمای مهندسی شده مظفریَه جهانشاه در تبریزکه بخش فوقانی درب اصلی آن تا به امروز ناتمام باقی مانده است.

به استناد اسنادی که معماران و نقاشان صاحب نام دنیا چون «پاسکال کوست» فرانسوی که در قرن هیجدهم (۱۸۲۷) از جانب پادشاه فرانسه به نزد شاهان ایران آمده بود٬ طرح کامل بازسازی و مرمت مسجد را داده است.

در طرح تصویری که از آن باقی مانده است٬ طول گنبد گؤک مسجد به خوبی نشان داده شده است. وی همراه با این طرح اطلاعاتی نیز در مورد تاریخ ساخت مسجد و صاحبان آن ارائه می دهد که در آن بر روی سنی بودن سبک معماری مسجد تأکید ویژه دارد. با این حساب می توان گفت که٬ از دوره غزنویان و امپرطوری بزرگ سلجوقیان (در قرون IX-X) به این سوی از صد ها عماراتی که توسط شاهان ترکمن ساخته شده است٬ «مسجد مظفریَه» آخرین مسجد اهل سنت٬ قبل از تغییر مذهب در قرن XV که از جانب اسماعیلشاه تحمیل میشود٬ در محدوده حکمروایان ترکمن در ایران بوده است.

سبک معماری دو نوع از گنبدها بر روی بعضی از ساخت و سازها تا همین اواخر نیز در بین تراکمه در ترکمنصحرا مرسوم بوده است که بعد از شبکه بندی آب از طریق لوله کشی ها این گونه از ساخت و سازها متوقف گردیده است. چنانکه می دانید٬ قبل از استفاده سیستماتیک از آب شرب یا بهینه سازی آب از طریق شبکه های لوله کشی٬ مردم از آب انبارهایی که آب باران را که در بام ساختمان هایی که سقف آن را با حلبی های گالوانیزه شده می پوشاندند٬ جمع می شده است. این آب ها را به آب انبارهایی که در جوار ساختمان مسکونی که سقف آن گنبدی شکل ساخته می شد٬ هدایت می کردند. آب حاصل از باران در این آب انبارها که در بین تراکمه به «لاری» مشهور است٬ ذخیره و بهره برداری می شده است.

در این نوع از ساخت و ساز آب انبارها در بین تراکمه به ۲ گونه سبک معماری برخورد می کنیم که معمارها آن را از نوع حالت گنبدی شکل آن به گونه «ولایتچه لاری (منتسب به شیعیان)» و «تورکمنچه لاری (منتسب به اهل سنت)» متمایز می کردند.

طرز ساخت گنبد نوع "ولایتچه لاری" از نوع «تورکمنچه لاری» فرق چشم گیری داشت. شکل گنبد ولایتچه لاری در مقایسه با نوع تورکمنچه لاری آن٬ کوتاه و قوس آن برآمدگی ملایمی دارد. حال آن که قوس سقف گنبدی شکل «تورکمنچه لاری» دارای کمان نیم دایره با قوس برآمده ای را نشان می داد که بر پایه هایی که کمی از سطح زمین بالاتر قرار می گرفته٬ ساخته می شده است. مردم عادی حتی معماران خود نیز نمی دانستند که این گونه نامگذاری آب انبارها بر چه اساسی به «ولایتچه» یا «تورکمنچه» متمایز گردیده است.

امروزه بر اساس پژوهش و تحقیقاتی که در راستای علوم اتنولوژی و سبک شناسی معماری صورت می گیرد٬ آشکار می گردد که اینگونه از تمایزها از نوع ساخت ساز شکل گنبد آن صورت می گرفته است که فرق آن در کوتاهی و بلندی پایه ها و قوس گنبدی شکل آن بوده است که در ساخت و سازهایی که برای مساجد شیعه و سنی انجام می گرفته در نظر گرفته می شده است. اینگونه از شکل معماری را در نوع ساخت بنای «گؤک مسجد» جهانشاه٬ در مقایسه با اصل ساختمان که از جانب معمار سنی ساخته شده و بعداز مرمت آن که از جانب معمار شیعی صورت گرفته است٬ مشاهده می کنیم. در تصویری که «پاسکال کوست» فرانسوی در قرن XVIII که آنرا جهت مرمت و بازسازی عمارت مظفریَه جهانشاه به شاهان صفوی ارائه داده است٬ این تمایز را به خوبی مشاهده می کنیم.

با توجه به موارد روشن شده فوق می توان نتیجه گرفت که: "این عمارت در قرن چهاردهم توسط معماران سنی بنا شده و بعداز تخریب آن بر اثر سیل گرفتگی و زلزله ها در قرن هفدهم تا قرن بیستم که به خرابه ای تبدیل شده بود و در قرن بیستم توسط معماری به نام «رضا معمار» به سبک شیعی مرمت و بازسازی شده است.". ...