فیلمی کوتاه از جانب صدا و سیما و توضیحاتی چند از گؤک مسجد

«نگاه» مدیا: مسجد جهانشاه یا مسجد كبود (گوی مسجید) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قرا یوسف از سلسله تركمنان قراقویونلو می باشد كه در870 هجری به همت و نظارت جان بیگم خاتون، زن جهانشاه بن قرایوسف قره قویونلو، پایان یافته است.

در كتابهای تاریخی، این بنای باشكوه را «عمارت مظفریه» خوانده اند كه مورد توجه ابوالمظفر یعقوب بهادر خان آق قویونلی قرار گرفته بود. در این روزگار تبریز در نهایت آبادانی و رونق بود. در نیمه اول قرن یازدهم هجری، كاتب چلبی و اولیا چلبی جهانگردان ترك عثمانی و در نیمه دوم همین قرن، تاورنیه و شاردون جهانگردان فرانسوی از این مسجد دیدن كرده بودند.


كاتب چلبی در تاریخ جهان نما می نویسد: «درگاه مسجد جهانشاه بلند تر از طاق كسری است. بنایی عالی است كه با كاشیهای زیبا آراسته شده، گنبد های بلندی دارد. ... جامع دل انگیزی است كه هر كس داخل شود دلش اجازه بیرون شدن را نمیدهد. لیكن شیعیان غالب‍ا از رفتن بدان مسجد خودداری میكنند. 

این بنا با كاشیهای زیبا آراسته شده،گنبدهای بلندی دارد و همه در و دیوار آن با كاشیهای رنگارنگ زینت یافته است» مادام دیولافوا جهانگرد فرانسوی می نویسد: «شهر تبریز ابنیه قدیمی زیادی ندارد اما آنچه باقی مانده شایان توجه است. بهترین نمونه آن مسجد كبود است كه در قرن 15 میلادی در زمان جهانشاه قره قویونلوها ساخته شده است. متأسفانه گنبد این بنای بی نظیر به واسطه زلزله خراب شده و قسمتی از دیوارها را نیز با خود فرو ریخته است. این مسجد حیاط بزرگی داشته كه در اطراف آن طاق نماهای جالب توجهی بوده و در مركز آن حوض بزرگی برای وضو گرفتن وجود داشته است» 

سنگفرش كف این بنا بسیار باشكوه و خوش منظره بوده كه هنوز هم آسیب ندیده است. درب ورودی مسجد به دهلیز یا كفشكن باز می شود. مسجد مركزی بزرگ در جنوب دهلیز واقع شده است. این مسجد به شكل مربع و طول هر ضلع آن شانزده و نیم متر است. گنبد فیروزه گون بزرگ و بسیار معروف مسجد كبود در بالای این قسمت قرار داشت. این گنبد بود كه مسجد را به فیروزه اسلام مشهور ساخته بود. 

متاسفانه پس اززلزله وحشتناك تبریز به سال 1192 هجری، تمام سقف مسجد فرو ریخته و خس و خاشاك فراوانی چون پوشاكی ستبر روی آنها را فرا گرفته و مرمر محراب بی نظیر آن از وسط شكسته و به روی خاك افتاده بود. در صحن و محل عمارات ضمیمه مسجد كبود، دبستان جهانشاه و موزه آذربایجان بر پاست كه در سال 1337 ساخته شده و اكنون یكی از مراكز دیدنی و تاریخی تبریز می باشد.

معماری مسجد: مسجد كبود نمای روبروی مسجد با سردرب كاشیكاری شده، شكوه و جلال به خصوصی دارد. مصالح بنا آجری است. سنگهای ساختمانی نادری در آن به كاررفته است. از بقایای مسجد معلوم می شود كه آجرها با گچ بند كشی شده است. صحن مربع شكل، حوضی برای وضو، شبستانهای اطراف برای درس و همچنین پناهگاه مستمندان، مسجد را تشكیل می دادند. در قسمت جلوی صحن و رو به قبله، بنای اصلی مسجد به پا شده كه محوطه ای محصور، پوشیده و مربع شكل است. فاصله پایه های سقف ضربی آن، 12 متر است كه بر روی چهار پایه یك محوطه مربع شكل قرار دارد. بالای این بنا گنبدی قرار داشت كه از آجر ساخته شده بود، كه ریخته است. تزیینات دل انگیز و زیبای متنوع به داخل مسجد اختصاص دارد. كف مسجد كاشیهای براق داشت. شبستان بزرگ محاط به رواق های به هم پیوسته است و از سه سو با طاق نماهایی به رواقهای اطراف خود ارتباط دارد. این شبستان با سقفی ضربی پوشیده شده است كه قطر دهانه آن 17 متر است. تنها خصوصیت جالب این گنبد ساخت آن برروی چهارپایه مربعی است كه این مربع خود به خود به تقارن و تجانس در درون مسجد می انجامد. لذا عظمت و زیبایی مسجد را كه طی قرون مختلف به نامهای مختلف خوانده شده است باید به لحاظ معماری خاص آن دانست.

اگر نمازگاه را كه شامل محراب نیز است از بنای اصلی جدا كنیم، مربعی به طول 30 متر به وجود می آید. آنچه در ابتدا به چشم ناظر می خورد، بزرگی و پهنای سردر است كه با دیگر قسمتهای بنا هماهنگ نیست. ارتفاع سردر دو برابر پهنای آن است اما خطای چشم در ارزیابی عمودی و افقی آن را مرتفع تر و بلندتر نشان می دهد. سر در با ویژگیهای خاص خود به سه قسمت تقسیم شده است:
دو پایه بزرگ كه طاق ضربی روی آنها زده شده و در وسط دو پایه محل استقرار درب ورودی است. حاشیه طاق سردر را ستون مارپیچی ممتد تشكیل می دهد. همه هنرها در كار تزیین این سردر به كار گرفته شده است. این مسجد گلدسته ندارد. احتمالا محل دو گلدسته مسجد در انتهای دو دیوار جلویی بود، زیرا گذشته از این كه هیچ گونه محل ریزش، پایه و پله ای برای صعود به گلدسته در محل نزدیك سردر مشاهده نمی شود، تمركز سردر عظیم بادو گلدسته مرتفع ظرافت و عظمت خاصی به بنا می داد كه با هنر سازندگانش مغایرت داشت و حتی كمترین اعتباری نمی توانست در معیارهای معماری داشته باشد. ...