صایاتلی - همرا لیریکاسئنئنگ ژانری نیره دن گلیپ چئقیار؟

صایاد و همرا

دکتر خانگلدی اونق:
تاریخ بیلن ادبیَات پوداقلارئنئنگ بیری - بیری بیلن آیرئلماز باغلانئشئغئنئنگ باردئغیِ، اولارئنگ کؤکینینگ بیر چشمه دن گؤزباش آلیاندئغئنی ایرگینسیز گؤرکزیأر.
تاریخی سندلرینگ اوستی بیلن دؤوًرینگ ادبیَاتئنئنگ یوًزینی آچماق و ادبیَات سریشته لرینینگ اوًستی بیلن هم تاریخی واقالارئنگ اوًستوًنی آچماق، دینگه بیر تاریخچی دأل - ده، اونگا ادبیاتچی بولماغی هم طالب ادیأر.
تاریحئمئزدا، جهانشانئنگ دیوانئنی و اول دؤورده بولوپ گچن تاریخی حادیثالاردئر واقالارا گؤز آیلاپ چئقانئنگدا ولین، تاریخ دا ینه - ده بیر گزک، بو ایکی علئمئنگ اوًستی بیلن امَا، بو ساپار ادبیاتئمئزئنگ هایسی دؤوًردن گؤزباش آلیاندئغئنتی و اونونگ ژانرئنئنگ هم قهرئمانلارئنئنگ اول دؤوًره دگیشلیدیگی و ینه - ده، اونونگ نأ درجه - ده، بیری - بیرینه باغلانئشئغئنئنگ باردئغئنا، گؤز یتیریأرسینگ.

صایاتلی - همرا لیریکاسئنئنگ جهانشاه حقیقی نئنگ دورموشی یاشایئشی بیلن باغلاانئشئغی حاقئندا

خاص ایرکی دؤوًرلردن، بارئپ اورتا عاصئرلاردان گلیپ یتن صایاتلی همرانئنگ دستانی، توًرکمن خلقئنگ آراسئندا مداما دییلن یالی اورج ادیلیپ اوقالئپدئر. بو دستانئنگ یازئجی سی هم هایسی دؤوًره دگیشلی دیگی حاقئنداقی ماغلوماتلار، شوگوًنه چنلی اؤز نأبللیلیگینده غالیار. البَته بو دستاندا کأبیر سطیرلرده مکان آتلارئنئنگ بریلمگی، بو ایشینگ زامانی و مکانی حقدا هم اونداقی ژانرلاری بارادا اویلانمالار دؤرتیأر.

«جهانشاه حقیقی دیوانی» - نئنگ ایلکینجی چاپئنئنگ میوه لری

قارا قویونلی توًرکمنلرینگ بلند مرتبه لی عاریف سلطانی موًرزه جهانشانئنگ دورموشی و یاشایئشی حقئنداقی بولوپ گچن واقالاری و حال - یاغدای لارئنی ائزارلانئنگدا ولین، صایاد - همرا دستانئنئنگ باش قهرمانلارئنئنگ دورموشی و اونداقی بولوپ گچیأن حادیثالار بولسا، بو دؤوًرینگ بلی - بلی واقالاری بیلن خاص غاباتلاشیار و بیر منگزش ژانرئنگ اوًستوًندن غابات گتیریأر.

اورتا عصیرلاردا (۱۲۰۰-۱۴۰۰) - نجی یئللاردا، ایراندا توًرکمنلرینگ نسیلشالئغئنئنگ مانغوللارئنگ چوزوشئندان سونگ، گوًیچ - قواتا ایه لنمگی و قارا قویونلی توًرکمنلرینینگ «ابو نصر (ینگیش آتاسی)» لاقامی بریلن سرکرده باشئسی سولطان قره یوسف تؤره میش خان باطئرئنگ تیموریتلارا غارشی ادن اوًستوًنلیکلی حرکتلری هم شول دؤوًر تؤوریز (تبریز) شأهرینینگ توًرکمن پایتختی بولوپ سایلانماغی، بو شهرینگ گوًن سائین مرکزلشیگینینگ یوقارلانماغی بولسا، بو واقالارئنگ یوًزه چئقماغئنا سرانجاملاشیار. ونسیالی (ونیزلی) پادشالار و واتیکان پاپ لارئنئنگ طرافئندان تؤوریزه اوغرین - دوغرین گلیپ گیدیأن ایش اؤویر توتجأرلرینینگ سانی گوًن سایئن کؤپلمگی و اولارئنگ قارا قویونلی و آق قویونلی توًرکمن پادشالارئنئنگ و موًرزه لرینینگ حضورئنا گلیپ - گیدیپ اولار بیلن یاقئن غاتناشئقلاردا بولوپ، گوًنباتاردا بولوپ گچیأن یاغدایلاری بیلن یاقئندان تانئش ادیپ دوروپدئرلار.

عثمانلی ایمپریاسئنئنگ پادشاسی سولطان محمَد فاتحینگ کنستانتینوپل یا-دا، بیزانسی ("قوسطانطانیه" بو شأهرینگ آدی سونگرا «ائسلامبول» دییلیپ بلله نیأر.) آچماغی و گوًنباتارئنگ بیر اولی استراتژیکی یورتلارئنئنگ مسلمان توًرکمنلرینینگ الینه دوًشمگی، ونتسیالی هم یوروپاداقی پادشاه و عملدارلارئنئنگ اوًنسوًنی اؤزینه چکیپ، اولاری آلادا غالدئریار. شول اساسدا اولار عثمانلی لارئنگ غارشئسئنا دوًرلی سیاساتلارا باش قوشوپدئرلار.

یوروپا پادشالاری هم واتیکان عملدارلاری طرافئندان توًرکمن دؤولتلرینینگ آراسئنداقی قدیمی ریم ایمپریاسئندان یکه تأک غالان طرابوزاندئنگ سونگقی پادشاسی آلکسی IV بیلن، بو تأزه گوًیچ - قواتا ایه بولان توًرکمن دؤولتلرینینگ آراسئندا ماشغالا غاتناشئقلاری یولا قویولماغئنی معقوللاشدئرئپدئرلار. [دیوان جهانشاه حقیقی، نکـ. ص ۲۹]
سلطان قره یوسف تؤره میش خان قاراقویونلئنئنگ حضورئنا، یوروپا هم ونتسیادان تؤوریزه گلیأن توتجأرلر، زنجان سولطانیاسئنداقی یاش موًرزه جهانشانئنگ هم حضورئنا گلیپ، گوًنباتار یورتلارئندان هم اولارئنگ پادشالارئندان دوًرلی ماغلوماتلار بریپ دوروپدئرلار. اولارئنگ آراسئندا طرابوزاندئنگ سونگقی پادشاسی آلکسی IV - ینگ طرافئندان یؤریته گؤنیکدیریلن ایلچیلر و ایچ آلئلار، گوًنباتارئنگ سیاساتلارئنی یؤریته لشدیرمک اوًچین اونونگ کؤشگیندن، توًرکمن دأپ - دستورلاری بویونچا ۱۶ یاشئندا اؤیلندیریلن، ۲۱ یاشئنداقی شاعیرانا و رومانتیک خیاللی مورزه جهانشانئنگ یانئندا، آلکسی IV - ینگ قئزی شاهزادا جوان بیگیم (ملکه جان بیگیم) حقئندا گؤزل - گؤزل گوررینگلر بریلیپ دیر. 
شو حقدا بیلیم چشمه لرینده-ده، غابات گلیأریس. انگلیس دیلینده دونالد نیکل شیله بلأپدیر:

" ... and the beauty of the ladies of Trebizond was as legendary as the wealth of their dowries."^[2]

شول گوًنلرینگ دوامئندا، گؤزللیگینینگ واصفی آسمانی سارسدئران «ملکه جان بیگیم (ژوان یا-دا جوان)» شاهزادانئنگ گؤزل کشبی، یاش کؤنگوًللی، رومانتیک ذهینلی، موًرزأنینگ گؤزاؤنگوًندن گیتمأندیر و اول حقدا بریلیأن واصفنامالار اونونگ آنگئندان چئقا بیلمأندیر. اول طرابوزاندئنگ پادشاسی آلکسی IV - ینگ قئزی ملکه جان بیگیمی دوًیشوًنده - ده، گؤریپدیر. ...

بو واقا جهانشانئنگ دیوانئندا بیرنأچه سطیرلرده اؤز بیانئنی تاپیار. اونونگ «سنده دیر» آتلی قوشغوسئندان بیر-ایکی سطیری مثال آلیارئس:
ای مَلـَک سيما! نه جان سن؟ وجهه رحمان سنده دير.
مصحف حق دئرجمالئنگ، شرح برهان سنده دير.
نا فضول جاويد از آن صد امر تورار عالی،
جمله عالم سنينگ ظنّینگ، چه فرمان سنده دير؟[1] (جهانشاه حقیقی، نکـ. ص. ....)

آشاقدا جهانشانئنگ «تقصیر ادر» آتلی قوشغوسئندان بیرسطیری مثال گتیریأریس:
خواب ایچینده گؤورمیشم بیر یار گل رخساری کیم،
یوسف مصری اونی یوًز وجه بیلن تعبیر ادر.
چون حقیقینینگ ایکی عألمده سن سینگ دلبری،
جانئنی یولئندا قوربان قئلماسا تقصیر ادر. ... [دیوان حقیقی، نکـ. ص. ۱۵۷].

بو حادیثا رومانتیک و یاش دوًشوًنجه لی موًرزه جهانشانئنگ صبر و قرارئنی غالدئرماندئر. اول بو واقا بارادا قارری قاقاسی قارامأمَد توًرکمن بیلن ماصلاحاتا گیریشیپدیر. جهانشاه ۲۰ یاشئندا واقتی قاقاسی (دأده سی) سلطان قارا یوسف دوًنیأدن گیدیأر. عشقئنگ سؤوداسئنا اولاشان ۲۱ یاشئنداقی موًرزه جهانشاه قارری قاقاسی قارامأمد توًرکمن بیلن بو حادیثانئنگ دووامئندا طرابوزاند شهرینینگ یاقئنئنداقی "قئزل آلما" شهرچه سیندأکی ملکه جان بیگیمینگ حضورئنا گیتمکچیل بولیارلار. ...
صایاتلی همرانئنتگ هم دستانئنداقی تؤوریزینگ (تبریز) حکمداری احمد پادشانئنگ اوغلی موًرزه همرا هم گوًن باتار پادشاسئنئنگ یوردوندان بولان صایاد خانی شیله تعریفلاماقلاری بیلن دوًیشینده گؤریپ، اونگا عاشئق بولوپدئر. بو ایکی واقانئنگ آراسئندا اینکأر ادیپ بولماجاق بیر منگزش ژانرئنگ اوًستوًندن غابات گلیأریس. بو ایکی اثرده گؤروًنیأن منگزشلیکلر یؤنه کی یرینه توًتأندن دؤرأن حادیثا دأل-ده، ایسم اونونگ بیر کؤکدن گؤزباش آلیاندئغئنی آیدئنگلاشدئریار. بو یرده دینگه آتلار تفاوتلانیار.

شو گلیپ چئقیان نتیجأ اوًنسینگیز چکیأرین:
 اوغلونئنگ (همرانئنگ یا-دا، حاقیقاتدا جهانشانئنگ) بو حال - یاغدایئنا طاقات گتیرمدیک احمد پادشاه (قارامأمد توًرکمن) اونی آیری یوردئنگ پادشاسئنئنگ قئزی صایادئنگ (جان بیگیمینگ) حضورئنا اؤزی بیلن آلئپ گیدیأر.(منگزش ژانر) ...

بیزه گلیپ یتن تاریخی ماتریاللارئنگ ماضمونلارئندا شیله ماغلوماتلارا غابات گلیأریس:

« ... در مورد ايّام جوانی جهانشاه نيز اطّلاعات بسيار دقيقی در دست نيست. امّا بر اساس اطلاعات منابع موجود تاريخی، او در ۱۶ سالگی ازدواج و حاکميّت را در شهرسلطانيّه زنجان شروع مي کند که پایتخت الجایتو (خدابنده) بود. جهانشاه در سن ۲۱ سالگی، درسال ۱۴۲۰/م. دوباره ازدواج می کند ولی این بار با دختر امپراطور طرابوزان آلکسی چهارم بنام شاهزاده جان بیگیم خاتئن ازدواج ميکند.* البتّه وی در آن اياّم همسری بنام "سروناز" نيز داشته است. در اين ميان هنوز بطور دقیق آشکار نیست که آیا دختر امپراطور طرابوزان جان بیگیم همان «سروناز» بوده، يا اينکه او همسر ديگر جهانشاه می باشد؟ چرا که وی چندين بار از اختلافات بين جهانشاه و پسرش حسنعلی ممانعت کرده بود.» (دیوان جهانشاه حقیقی، نکـ. ص. ۲۱ ).

ترجیمه سی:

« ... جهانشانئنگ یاش دؤوًریندن تاقئق ماغلومات یوق ولین کأبیر چشمه لرینگ بریأن روایاتلارئنئنگ اساسئندا، اول ۱۶ یاشئندا دورموش قوروپ ، الجایتو (خدابنده) تیمورینینگ زنجان اوًلکه سیندأکی سولطانیا کؤشگینده اؤز حکومدارلئغئنی یؤردیپ باشلایار. جهانشاه ۱۴۲۰ - نجی یئل، ۲۱ یاشئندا ایکینجی ساپار طرابوزاندئنگ ایمپیراتوری آلکسی دؤردینگ قئزی شاهزادا «جان بیگیم» بیلن هم دورموش قوریار. کأبیر روایاتلارئنگ بلله مگینه گؤرأ، شول بیر واقتئنگ اؤزینده اونئنگ «سروی نیاز» آتلی ماشغالاسی هم بولوپدئر. البتَه خاص تاقئقی، آنئق بللی دأل، ایمپیراتورئنگ قئزی «جان بیگیم» شول «سروی نیاز» می یا-دا، «سروی نیاز» جهانشانئنگ بیله کی بیر تورکمن ماشغالاسی بولوپ می؟! سبأبی اول ماشغالا انچمه گزک جهانشاه بیلن اونونگ اوغلی خاسانعالینئنگ آراسئندا، ائلالاشئق دؤردیپدیر!.» ...

صایاتلی همرانئنگ دستانئندا شیله سطیرلره غابات گلیأریس:

"... اوندان سونگ، صایادخان عاشیق احمدی چاغیردیپ گتیردی، و آیتدی: "ای بابا ایندی اوغلینگی بیزه تابشیریپ اؤزینگیز گیدیپ مال و ملک لرینگیزه سرانجام برینگ! - دییدی.

اوندا عاشیق احمد ناچار بولوپ بیر سؤز آیتدی:

ایندی من گیدر بولدوم آذربایجانا،
صایادخان همرانی سانگا تابشیردیم.
سیزلری تابشیردیم قادر سبحانا،
صایادخان همرانی سانگا تابشیردیم. ...

ترجمه:

پس از اینکه عشق همرا در دل صایاد خان شکوفه می دواند، وی پدر همرا را صدا زده و می گوید: ((پدرجان حالا پسرت را به من بسپار، خودت برو و به مال و ملک و کشورداری ات رسیدگی کن)). آنگاه احمد از روی ناچاری می گوید:

حال من به آذربایجان خواهم رفت،

ای صایادخان، همرا را به تو می سپارم.

هر دو تایتان را می سپارم در قید حقّ،

ای صایادخان، همرا را به تو می سپارم.[20]

گؤرشینگیز یالی صایاد - همرانئنگ بو لیریکی اثرینده قهرمانلارئنگ «مکانی» و «زمانی» حاقئندا آیدئنگ بیان ادیلیأر. بو گوًنکی گوًن شو مثاللار بو اثرینگ هایسی دؤوره دگیشلیدیگینی هم اونداقی مکانلارئنگ آدی آیدئنگ مثاللاری بولوپ دوریار. یا-دا، آشاقداقی ادبیاتدا «تؤوریز (تبریز)» شأهرینینگ آدی هم تاقمیناْ بو بندلری دؤردنینگ سالغئسی غابات گلیأر:

آصلی عرب آتلی[21] گنجه محلّه م،

تؤوریزینگ بگلری صونام گلدی می؟” (دیوان جهانشاه حقیقی، نکـ. صص. ۳۳-۳۴) ...

بیرینجی سطیرده قوشغو-دستانی دوزن (لیریکانی یازان) یازئجی شاعیرئنگ آدئنئنگ کلاسیک علمی چشمه لرده بریلشی یالی عربچه بولاندئغی، «آصلی عرب آتلی» و شأهرینگ آدی «گنجه» محلَه سی بولوپدئر.
تؤوریزینگ بگلری هم خود جهانشانئنگ اؤزی بولوپ، سروی نیازئنگ دیلیندن بریلیأر!

قارامآمد توًرکمنینگ دؤوًرینده اونونگ ادرمن اوغلی قارا یوسف باطئر، تیموریلره غارشی ادن ایکی مهم سؤوشینده اوًستوًنلیک غازانانی سبأپلی، قارامأمدینگ حیاتی دؤوًرینده قارا یوسفی اورنونا سایلایار و سولطانلئغی اونگا تابشئریار.
یوقاردا بللأپ گچیشیمیز یالی، جهانشاه ۲۰ یاشئنا باراندا، سولطان قارا یوسف دوًنیأدن گیتیأر. قارامأمد توًرکمن اونونگ اورنئندا، قارا یوسفئنگ اولی اوغلی (جهانشانئنگ اؤزیندن اولی دوغانی) "قارا ایسگندری" یورت یولباشچئلئغئنا گچیریأر.
جهانشا ۲۱ یاشئندا طرابوزاندئنگ پادشاسی آلکسی IV - ینگ قئزی جان بیگیم بیلن اؤیله نندن سونگ اولارئنگ کؤشگینده بیر نأچه واقتلاپ یاشایار. اول قارری قاقاسی قارامأمدینگ اؤلیم حالا دوشنینی اشیدیپ، اؤزی بیلن جان بیگیمی آلئپ تؤوریز شأهرینه دولانئپ گلیأر. ...
قاراایسگندر ارمنی لرینگ یوردوندا اؤزینه «ارمن پادشاسی» لاقامئنی بریپ، اقرار ادیأر. قارا ایسگندر یوردونگ بیله کی یرلرینه اهمیَت برمأندیر! اول ارمنیستانی آبادانلاشدئرماقدا خاص اولی صارپا قویسا-دا، قاراقویونلی لارئنگ بیله کی قول آستئنداقی یورتلارا اهمیت سیز غاراپدئر. بو مسئله اؤز ائزگیدرلی نتیجه سینده جهانشاه بیلن اونونگ آراسئندا نأسازلئق دؤرتیأر.
ایکینجی بیر طاراپدان شاهروخ تیموری (سلطان قارایوسف تؤره میش خانئنگ قئزی، جهانشانئنگ اویاسی «گؤوهرشادبیگیم»، شاهروخئنگ ماشغالاسی دئغئنی یاتدان چٍئقارمانگ!) اؤز غاوشان دؤولتینینگ سئنماغئنئنگ اؤنگینی آلماق اوًچین، بو نأسازلئقلاردان اؤز بأهبیدینه پیدالانماغی ماقصات ادینيار. اول جهانشانی قارا ایسگندرینگ غارشئسئنا چئقئپ، یوردی اؤز پادشالئغئنا گچیرمأگه ماصلاخات بریپدیر. تاریخدا بریلیأن ماغلوماتلارا گؤرأ، تؤوریزینگ «صوفیان» دوًزلوًگینده بولوپ گچن سؤوشده جهانشاه قارا ایسگندره اوًستوًن چئقیار. جهانشاه، تیموریلرینگ نسیلشالئغئنئنگ ییتی و نأزیک سیاساتلی پادشاسی شاهروخ بیلن امَا، ائلالاشئغا یتیپدیر.
خوارزمشالئقلار ایمپیراتورلئغی سئناندا، مانغوللارئنگ الینه دوشن توًرکمن تأچ و تاختئنی هم طاغما - نشانلارئنیئنگ همه سینی شاهروخئنگ طاراپئندان جهانشاه قاوشئرئلیار و قاراقویونلی دولتی رسمی اقرار ادیلیأر. بو واقا مانغول چوزوشلارئندان سونگ، توًرکمن دؤولتینینگ تاریخ دا ایکینجی بیر گزک رسمیلشمگینده هم آیغئتلی اوًستوًنلیگی حکمینده، اولی اهمیَته ایه بولوپ دوریار.
بریلیأن سندلر بویونچا، جهانشاه ۳۶ یاشئندا بوتین توًرکمن هم حأضیرکی ایران یورتلارئنئنگ اسلی بؤلکلرینی ایه لأپ تاریخدا ینه - ده، بیر گزک توًرکمنلرینگ اولی سلطانلئغئنی یؤرتیأرلر. ...

گؤنزلیک (ژانر):
عمومان جملأپ آلانئمئزدا، موًرزه جهانشاه (موًرزه همرا) ۲۱ یاشيندا جان بیگیمینگ (صایاد خانئنگ) سؤیگیسینه اولاشیار. اول قارری قاقاسی قارامأمد توًرکمن (احمد پادشاه) بیلن جان بیگیمی گؤرمأگه اونئنگ طرابوزاندئنگ یاقئنئنداقی کؤشگینه (قئزیل آلما شهرچه سی) اوغرایارلار. بو سؤیگی سؤوداسی اونگین باشا آشئرئلاندان سونگ، قاقاسی دولانئپ تؤوریزه غایتیار. جهانشاه اسلی واقت اول یرده یاشاپ، غارری قاقاسی قارامأمد توًرکمنینگ اؤلوًم حالا دوًشنینی اشیدیپ، سونگ اؤزی بیلن جان بیگیمی آلئپ تؤوریز شأهرینه دولانئپ گلیأر. .. 
نتیجه (ادبی آچئش):
صایاتلی-همرا دستانئنئنگ ژانری، جهانشانئنگ رئال دورموشئنا باغلئلئقدا، شول بیر دورلی واقانئنگ ایچیندأکی بولوپ گچیان عشقی واقاجئقلارئنئنگ لیریکی گؤرنوشیندأکی بیانی بولوپ دوریار. اول دورلی حادیثالار بیلن همرا بولوپ بیر واقتئنگ اؤزینده عامالا آشئرئلئپدئر. اول رومانتیک دوًشوًنجه لی یاش موًرزه جهانشاه حقیقینینگ رئال دورموشئنئنگ حقیقی«عشقناما»- سی دئر....

*************

"صایاد" سؤزینینگ ایل آراسئندا «لی» قوشولماسی حقئندا اویلانما!
یوقاردا «صایاد» سؤزی کأ حالاتلاردا «صایادلی» دییلیپ بریلمگینینگ هم اؤز سبأپلری بار. «صاید - همرا» دستانئنئنگ آدئنی ایل آراسئندا آیدئلاندا ولین، اونگا «صایادلی - همرا» دییلمگینگ خود اؤزی هم یؤنه کی یرینه گلیپ چئقماندئر!
تاریخ چشمه لرینده توًرکمن طایپا-تیره لرینینگ لاقامئنی آتلاندئرئلاندا، اونگا «لی»، «لو» و «لوی» یالی قوشولمالاری بریلیپدیر. اونونگ هم دوًیپ گلیپ - چئقئشی اساسان اورتا عصیرلاردا توًرکمن طایپا-تیره لرینینگ آت قوشولماسی بولوپ دئر. شونئنگ اوًچین ایل آراسئندا «صاید» سؤرینینگ سونگوندا «لی» قوشولماسئنئنگ گیریزیلمه سی هم شول آیدئلئشئندان گلیپ چئقیار. نتیجه - ده، «صایادلی - همرا» گؤرنوًشینده دیله گتیریلیأر. اول آصلئندا موًرزه همرانئنگ لاقام قوشولماسی یاغنی اونونگ قاراقویونلی توًرکمن طایپاسئنا دگیشلیدیگینی آنگلاتیار. ...