Matrakçı Nasuhun "Təbriz" miniatüründə Göy məscidin təsviri |
Wikiperdia: (Azeri Türkçesinde) Göy məscid, yaxud "Cahan şah məscidi" tikildikdən az sonra Təbrizin
ən bəlli memarlıq abidəsi olub, bu günəcən çoxlu memar, səyyah və
alimlərin diqqətini özünə çəkir. Göy məscidin iki əsas hissədən ibarət
olan planı ox simmetriyalıdır. Onun düzbucaqlı hissəsini mərkəzi kvadrat
salon (16,5 x 16,5), ona üç tərəfdən birləşən qalereyalar və iki künc
salonu əmələ gətirir. Planda kvadrat biçimli olan üçüncü salon – Göy
salon cənub tərəfdən mərkəzi salona bitişir və məscidin planına
bütövlükdə "T" şəkilli biçim verir.
Məscid planının kompozisiya mərkəzində yerləşdirilmiş kvadrat salon
(16 x 16) sferik formalı günbəzlə örtülü olmuşdur. Salon geniş eyvanlar
vasitəsilə günbəzlərlə örtülü kvadrat otaqlarla əlaqələndirilmişdi.
Nisbətən böyük olan iki künc otaqları baş fasadın yan tərəflərini
bağlayaraq dar keçidlər vasitəsilə iki minarə ilə əlaqədar imiş. Mərkəzi
salonun arxasında, baş kompozisiya oxu üzərində bir qədər kiçik (9 x 9
m) günbəzli salon yerləşmişdi. Divarında mehrab olan bu otaq ibadətgah,
məbəd vəzifəsini görürmüş.
Konstruktiv dayanıqlılığı təmin etmək üçün, ayrıca olaraq böyük
günbəzin (diametri 16,5) yıxıcı qüvvəsinin söndürülməsi üçün ibadət
salonunun mərkəzi məkanı ilə yan qalereyaları arasında yoğun dayaqlar
qoyulmuş və onların arasında dərin tağ açırımları yaradılmışdır.
Onlardan fərqli olaraq cənub dayaqları arasındakı açırımlar dayazdr – bu
hissədə dayaqların kəsimi kvadrata yaxındır. Bunun sayəsində ibadət
salonuna giriş qarşısında dəhlizvari məkan yaranmasının qarşısı
alınmışdır.
İbadət üçün nəzərdə tutulmuş ümumi sahəni xeyli genişləndirən şərq və
qərb qalereyaları, həmçinin künc salonlarının bir hissəsi, qadınlar
üçün nəzərdə tutulmuş və mərkəzi salondan xüsusi pərdələr və ağac
şəbəkələrlə ayrılmışdır. Şimal qalereyası özümlü vestibül – bölüşdürücü
olmuşdur. Orta əsr şərq memarlığında ikinci dərəcəli otaqların aydın
ifadə olunmuş özək – kvadrat salon ətrafında yerləşdirilməsi Göy
məsciddə özünün yetgin və çox orijinal həllini almışdır. Bir sıra
müəlliflər Göy məscidin plan quruluşunun özümlüyünü ötəri qeyd etməyə,
ayrı–ayrı alimlər isə onun analogiyasını səthi tutuşdurma yolu ilə
tapmağa cəhd etsələr də, indiyəcən onun planının genezisi ilə heç kim
məşğul olmamışdır.
Planlanlaşdırılma tarixi
XI–XII yüzilliklərdə Azərbaycanda
əsas monumental məscid tipi planda kvadrat biçimli salonu olan, tək
sferik günbəzlə örtülən yerli "köşk" tipli məscid idi. Onun cənub divarı
adətən qapalı olub, içəri səthində mehrab quraşdırılırdı. İbadət
salonunun qalan divarlarında enli tağ açırımları olurdu. Belə həcm–məkan
quruluşu sonralar, zərurət yarananda, yeni yerləşgələr birləşdirilməklə
ibadət salonunu üç istiqamətdə genişləndirməyə imkan verirdi. Adətən
artırılan yerləşgələr çoxsütunlu salonlar kimi bir–biri ilə sivri
tağlarla birləşən sütunlardan əmələ gəlirdi. Səlcuq köşkü ətrafında bir
neçə əsr ərzində Mərənd və Urmiya
cümə məscidləri beləcə yaranmış və asimmetrik həcm–planlaşma quruluşu
almışdır. Azərbaycanın bu iki dəyərli tarixi memarlıq abidəsi ilə eyni
planlaşma sxemi olan Böyük Van məscidi də belə inşa edilmişdir. Eyni
zamanada Atabəylər Memarlıq Kompleksinə daxil olan Naxçıvan Cümə məscidinin də dövrümüzə çatan təsvirlərindən görünür ki, planda kvadrat biçimli mərkəzi məkana bitişən yan yerləşgələr var imiş.
Təbriz zonasında Cümə məscidlərinin sonrakı təkamülünü P. Dyubronun
rəsmindən bəlli olan və XIII əsrin sonu – XIV əsrin əvvəllərinə aid
edilən Sultaniyyədəki
məscid təmsil edir. Bu məscid göstərir ki, artıq Elxanilər dövründən
başlayaraq Azərbayanda yan qanadları olan məscidlər əmələ gəlir. Dövrün
artan tələbini ödəyən iri vahid məkan almaq üçün memarlar günbəzli
kvadrat və çoxsütunlu salonları bütöv bir vəhdətdə birləşdirirlər.
Tikintinin bir mərhələli olması nəticəsində onlar belə məsciddə
simmetrik kompozisiya verirdilər. Bu məscidlərin kompozisiya
simmetrikliyini mərkəzi salona cənubdan birləşən və baş oxda çıxıntı
şəklində yerləşən mehrab otağı, yaxud türbə daha da gücləndirir. Təbriz
memarlıq–bədii zonasında "T" formalı planı olan məscidlər belə
yaranmışdır. Qeyd edilməlidir ki, bu dövrün klassik əsərləri, Azərbaycan
memarlığının incilərindən biri olan Olcaytu Xudabəndə türbəsinin (XIV
əsrin əvvəlləri) planı da "T" formalıdır. Bu formanı əsas həcmə cənubdan
birləşən günbəzli kiçik salon əmələ gətirir.
Təbriz zonasında cümə məscidlərinin plan quruluşunun inkişafı XV
yüzildə yerli ənənələrin kamilləşməsi yolu ilə getmişdir. Bu baxımdan
göy məscid həmin regionda bu tip tikililərin təkamülünün yekunu
olmuşdur.[19]
Bu məsciddə memar mərkəzi kvadrat salonun məkanını üç tərəfdən
dövrələmə qalereyalar və künc salonları ilə genişləndirib Mərənd, Van,
Urmiya və Sultaniyyə məscidlərinin planlaşma ideyasını yaxşılaşdırmış və
inkişaf etdirmişdir.
Göy məscidin planı quruluş yığcamlığına, cizgi dəqiqliyinə və
funksional məsələlərin düşünülmüş təşkilinə görə öz sələflərindən
fərqlənir. Təbriz məscidi həm də daha iri miqyaslıdır – onda mərkəzi
günbəzin aşırımı böyüdülmüş, uyğun iri elementlər – dövrələmə
qalereyalar və künc salonları işlədilmişdir. Bununla yanaşı, Göy
məsciddə bütün elementlər güclü şəkildə mərkəzi salona tabe edilmişdir
ki, bu daha əvvəlki dövrə aid cümə məscidlərində zəif hiss olunur.
Bundan başqa Mərənd, Van, Urmiya, hətta Süleymaniyyənin göstərilən
məscidlərində planlaşma quruluşu hələ inkişaf üçün açıqdırsa, Göy
məscidin planının tam bitkin sistemi var. Sistemin bitkinliyi iki künc
minarəsi ilə daha qabarıq gözə çarpdırılmışdır. Bütün sadalanan faktları
nəzərə alan əksər tədqiqatçılar Göy məscidin planının Mərkəzi
Azərbaycan məscidlərinin yerli memarlıq tipinin təkamülü nəticəsində
yaranması və onun kökünün yerli ənənələrlə bağlı olmasını bildirirlər.[20]
Monumental saray məscidi Təbriz şəraitində daha yetkin və özümlü
ifadəsini Göy məsciddə almışdır. Bu abidəvi tikilidə Təbriz bədii zonası
ənənələrinin konstruktiv, kompozisiya–plastik və
dekorativlik–ornamental baxımdan sonrakı təkamülünü izləmək olar.
Kaşı işləmələri
Təbrizin Göy məscidi, başlıca olaraq özünün fasad və interyerlərinin
nəfis və ecazkar bəzəkləri ilə şöhrət tapmışdır. Bu memarlıq
dekorasiyalarında tətbiq edilmiş bədii üsul və vasitələr olduqca çox
olmuşdur. Baş fasadda, kiçik salonun kürsülüyündə və oyma mərmər
şəbəkələrdə tətbiq edilən daş hissələrlə yanaşı binanın bəzəyində yüksək
dərəcəli bədiiliyə malik keramik dekorlardan da geniş istifadə
olunmuşdur. Burada keramik bəzəklərin iki növü var. Onlardan biri iri
ölçülü kaşı lövhələrdən, ikincisi isə xırda, standart formada kəsilmiş,
mozaika tipli kaşı bəzəyindən ibarətdir.[21]
Əvvəlki dövrə nisbətən bu binada keramik bəzəyin rəng qamması xeyli
genişlənmişdir. Burada yenə də əvvəlki kimi şirlə işlənmiş süd rəngli
dümağ yazılar və firuzəyi rəngli, mürəkkəb formalı nəbati naxışlar tünd
göy rəngli yerlikdə verilirdi. Ustalar göy rəngin bənövşəyidən başlamış
firuzəyi rəngə qədər bütün çalarlarından məharətlə istifadə etmişlər.
Kaşı bəzəklərində göy şirdən başqa açıq yaşıl, sarı şirlərdən də
istifadə edilmişdir. Göy və firuzəyi kaşı lövhələrin üzərində naxışlar
cızmaqla bədii kompozisiyanın rəng qamması saxsının üzə çıxmış qırmızı
rəngi hesabına daha da zənginləşdirilib. Məscidin böyük günbəzini
bəzəmiş əlvan naxışlar çox orijinaldır. Kiçik salonun günbəzinin tünd
göy rəngi üzərində ağ ulduzlar, böyük salonun günbəzinin yaşıl rəngi
üzərində isə çiçəklər təsvir edilmişdir.
XIV əsrdə Təbrizdə olmuş İbn Batuta bu şəhərdəki abidələrin bədii keramik dekorlarının Əndəluzun və Şimali Afrikanın kaşı bəzəklərindən üstün olduğunu qeyd etmişdi.
Məscidin kufi və nəsx xəttləri ilə yazılmış yazıları onun memarlıq
bəzəyinin mühüm cəhətlərindəndir. Dini məzmunlu yazılar ya medalyonların
daxilində yerləşdirilmiş, ya da ki, bordyur formasında nümayiş
etdirilmişdir. Göy məscidin kerammik dekorları ona dünya şöhrəti
qazandırmışdır.
Fasadı
Göy məscidin fasadındını bəzəyən kaşı işləmələri Azərbaycan memarlığında ən gözəl nümunələrdir |
Mühəndis–konstruktiv cəhətdən Göy məscid Təbriz memarlıq məktəbinin ən böyük nailiyyətlərindəndir. Bu məktəbin XIV əsr incisi Sultaniyyədəki Olcaytu Xudabəndə türbəsində
olduğu kimi Göy məsciddə də mərkəzi günbəzin üfüqi yıxıcı qüvvəsi bütün
quruluş boyu bərabər paylanır. Bu məsciddə vahid konstruktiv sistemin
hər bir hissəsi təkcə daşıyıcı kimi deyil, həm də dairəvi qalereya və
köməkçi otaqlar şəklində faydalı məkan yaradıcı kimi işlədilmişdir. Onun
ifadəsi iç məkanlarının təşkili və xarakterində günbəz və tağ
konstruksiyalarının uğurlu birləşməsi həlledici rol oynamışdır.
Zəlzələ və baxımsızlıq üzündən Göy məscidin örtükləri uçmuşdur. Buna
görə də indiki görkəmi onun həcm–məkan quruluşu haqqında dolğun təsəvvür
yaratmır. Lakin qrafik bərpa yolu ilə, bərpa sxemləri çəkməklə bu
klassik memarlıq əsərinin bədii surəti haqqında təsəvvür yaratmağa, onun
bayır memarlıq həllini dəyərləndirməyə cəhdlər edilmişdir.
Məscidin planından da göründüyü kimi, Göy məscidin baş fasadının
simmetrik quruluşu var. Fransız araşdırmaçısı P. Kostanın XIX əsrdə
məscidin ancaq baş fasadının sxemini verməsini də bəzi tədqiqatçılar
bununla izah edirlər. Bu ilk bərpa sxemində Göy məscidin baş fasadına
çox sadə memarlıq həlli verilmişdir: mərkəzdə həcmlə ayrılmış baştağ
verilmiş, ona bitişən yan qanadlar minarələrlə qapanmışdır. Baştağın
arxasında – simmetriya oxunda mərkəzi salonun nəhəng qübbəsi ucalır.
Türk rəssamı Nasuh Matrakçının
XVI əsrin I yarısında çəkdiyi "Təbriz" miniatürünə əsaslanan V. Muradov
isə fransız tədqiqatçının təklifinə əsaslı düzəlişlər etmişdir.
Matrakçının həmin miniatürünün yuxarı sağ küncündə çəkilən monumental
dini tikili ilə həm kompozisiya, həm də şəhər quruluşunda yerləşməsinə
görə, şübhsiz ki, rəssam Göy məscidin baş fasadın təsvir etmişdir.
Azərbaycan memarlıq tarixi üçün olduqca dəyərli sənəd olan bu təsvir
göstərir ki, Göy məscidin baş fasadının P. Kostanın təsəvvür etdiyindən
daha mürəkkəb və plastik memarlıq həlli olmuşdur.[16]
Türk rəssamının təsvirində məscidin mərkəzi günbəzindən başqa simmetrik
qoyulmuş hündür barabanlı iki kiçik günbəz də göstərilir. Burdan belə
nəticəyə gəlinir ki, künc salonların, eləcə də Göy salonun günbəz
örtükləri (diametrləri uyğun olaraq 8,5 m və 9 m) Göy məscidin ümumi
gövdəsindən xeyli hündürə qalxmış, beləliklə, ilkin halda mərkəzi
günbəzin ətrafında ucalan beş kiçik günbəz də Göy məscidin
kompozisiyasında əhəmiyyətli rol oynayırmış.
Matrakçının miniatüründə mərkəzi günbəzin barabanı daha uca və
münasibdir, minarələrin biçimi, nisbətləri və ucalığı isə daha
inandırıcıdır. P. Kostanın təklifində günbəzin abrisi, baştağın üst
hissəsi və minarə şərəfəsinin biçimi şübhə doğurur və formaca XV yüzilin
Azərbaycan memarlığının Təbriz məktəbinin memarlıq abidələrinin uyğun elementləri ilə düz gəlmir.
Göy məscidin uçulmamışdan qabaq – 1537–ci
ildə naturadan çəkilmiş rəsmində türk rəssamının təsviri həmin regionun
sağ qalmış XV əsr abidlərinin memarlıq kompozisiyasına oxşardır. Lakin
bu təsvir də obyekti olduğu kimi verməmiş və o, miniatür sənətinin
səciyyəsindən irəli gələn şərtlilik nəticəsində müəyyən deformasiyalar
uğramışdır. Professor Cəfər Qiyasi isə Matrakçının miniatürü və P.
Kostanın ölçü çertyojları, eləcə də həmin dövrün sağ qalmış digər
memarlıq əsərləri əsasında Göy məscidin daha düzgün və dolğun bərpa
sxemini işləmişdir. Mütəxəssis qeyd edir ki, məscidin yeni bərpa sxemini
işləyərkən, xüsusilə onun baştağı və mərkəzi günbəzinin biçimlərini
aydınlaşdırarkən Təbrizdən olan Azərbaycan memarının tikdiyi və Göy
məscidə memarlıq–planlaşma və konstruktiv xüsusiyyətlər cəhətdən yaxın
olan Məşhəddəki Şah məscidə (1451) xüsusi diqqət ayırmışdır.
Göy məscidin bərpa sxemi əsasında demək olar ki, müəllif iç quruluşla
tam uyğun olan dış memarlıq həlli seçmişdir. Memar əsas otaqları –
ibadət salonlarını həcmlə ayırmışdır. Onların müxtəlif ölçülü, hündür
barabanlı günbəzləri yapıx biçimli əsas tutumun damı üzərində ucalırdı.
İncə silindrik minarələrin vertikalları məscidin kompozisiya quruluşunda
həcmlərin bölgüsünü tamamlayırdı. İç məzmundan irəli gələn belə mürəkəb
həcm quruluşu məscidin əsas hissələrini gözə qabarıq çatdırırdı.
Simmetriya oxunda yerləşən mərkəzi günbəz bütün hissələri bir yerə
toplayaraq onları vahid və ahəngdar məkan sistemində birləşdirirdi.
İnteryeri
Həcm elementlərinin – kritik nöqtələrin Göy məscid tikilisində sayca
artması binanın siluetini zənginləşdirir və onun həcm–məkan quruluşunu
daha da strukturlu edirdi. Binanın üst qatını təşkil edən həcmlərin
plastik biçimləri və ritmləri kompozisiyaya təkcə ifadəli fəzalıq yox,
həm də təsirli görkəm verirdi. Memarlıq bəzəyinin qeyri–adi zənginliyi
və incəliyi ilə memar bu əsas ideyanı davam və inkişaf etdirmişdir.
Göy məscid orta əsr Azərbaycan memarlıq dekorunun az qala bütün
nailiyyətlərini özündə toplamışdır. Onun zəngin ornamental
kompozisiyaları müxtəlif materiallarla və müxtəlif üsullarla yerinə
yetirilmişdir: yığma kaşı mozaikası, mərmər və gəc üzərində oyma, bişmiş
və şirəli kərpiclərin naxışlı hörgüsü və sair. Buna baxmayaraq Göy
məscidin bəzəyi hər şeydən öncə inkişaf etmiş kaşı bəzəyidir ki, bu
bəzək də öz yüksək bədii və texniki keyfiyyətləri ilə bütün görkəmli
Yaxın Şərq memarlığı araşdırmaçılarının (O. Aslanapa[22], B. Denike[23]
və b.) diqqətini cəlb etmişdir. Onların çoxu bu regionda keramik
memarlıq dekorunun inkişafında Təbrizin rolunu yüksək qiymətləndirmiş və
göstərmişlər ki, kaşı mozaikası özünün ən yüksək səviyyəsini göy
məsciddə almışdır.
Həm interyer, həm də fasad bəzəyinin rəng koloritində göy rəng üstün olduğundan abidə Göy məscid adını almışdır.[24]
Göy məscidin bütün gövdəsini örtən kaşı üzlüyünün heyrətləndirici
maviliyi və parlaqlığı isə başqa bir adın – "İslamın firuzəsi"[16][25] epitetinin də yaranmasına səbəb olmuşdur.
Göy məscidin ornamental dekorunda rəngli xırda kaşı lövhələrindən
əmələ gələn incə və mürəkkəb bitki motivləri üstünlük təşkil edir. Eyni
zamanda onda səkkizbucaqlı ulduz və çoxbucaqlı formalı kaşı
lövhələrindən quraşdırılmış həndəsi ornamentlər də işlədilmişdir.
Onların iç səthləri bitki və epiqrafik naxışlarla doldurulmuşdur. Rəsmin
çox xırdalanması (ayrı–ayrı kaşı detallarının ölçüsü 2–3 sm-ə qədər
xırdalanır), bitki ornamentləri elementlərinin natural formalara
yaxınlığı Göy məscidin bəzəyinə onu Orta Asiya və Şimal–Şərqi İranın Teymurlular dövrü tikililərinin kaşı bəzəyindən fərqləndirən özümlülük verir.
Göy məscidin fasad və interyerlərinin tamam kaşı üzlüyünə tutulması
tədqiqatçı Q. Puqaçenkova tərəfindən Teymurluların monumental
memarlığının təsirləri ilə bağlanmışdır.[26] Lakin Cəfər Qiyasi bu məsələnin mübahisəli olduğunu yazaraq, bildirir ki, "əksinə, Teymurlu dövrünün bir yandan Məşhəd, Herat, Səmərqənd və İsfahan, başqa yandan Bursa və Konya
memarlıq abidələrinin kaşı bəzəyində görünən oxşarlığı hər iki zonada
ustaları çalışmış Təbrizin müəyyən təsiri ilə izah edən araşdırmaçıların
fikrində daha çox inandırıcılıq vardır".[16]
Göy məscidin kaşı üzlüyü yerli köklərlə bağlı olub, elxanilər dövründə
Təbriz zonasında yaranmış və kökləri Marağa–Naxçıvan memarlıq məktəbinin
ənənələrinə gedir.[27] Orta və Kiçik Asiyada, İranda,
Volqa boyunda aktiv yaradıcılıq ilə məşğul olan Təbrizin orta əsr
memarlıq bəzəyi ustaları, sanki bütün bacarıqlarını Göy məsciddə nümayiş
etdirərək kaşı mozaikasının təkamülünü başa çatdırmışlar. Göy məscid
dekoru və incə üslubu ilə orta əsr Azərbaycan memarlığında memarlıq
bəzəyinin zəriflik, zənginlik, əlvanlıq və gözəllik zirvəsidir.[16]
Göy məscidin interyeri
| |||||
Analogiyaları
Öz həcm–məkan həllinə görə Göy məscid Azərbaycan memarlığında yeganə olmamışdır. Göy məsciddən qabaq və sonra tikilmiş iki abidə göstərir ki, XV əsrdə Təbriz arealında bu məscidin də daxil olduğu dini tikililərin xüsusi tiplolji qrupu olmuşdur. Həmin abidələrdən birincisi Məşhəddəki şah məscididir. Araşdırmaçların fikrincə memar Əhməd Təbrizi bu məscidi tikməklə Təbriz memarlıq məktəbi ənənələrini Xorasana
gətirmişdir. Məşhəd məscidinin mərkəzi günbəzli salonu hər tərəfdən
qalereya və yerləşgələrlə əhatə olunmuşdur. Şah məscidinin Göy məscidlə
tip ümumiliyi planların ümumi həllində, xüsusilə simmetrik quruluşlu baş
fasadın işlənməsində özünü göstərir.
Matrakçının "Təbriz" miniatüründə 1478–1485–ci
illərdə tikilmiş Uzun Həsən məscidi də təsvir edilmişdir. Bu təsvir
göstərir ki, Göy məscid və Uzun Həsən məscidləri təkcə xronoloji
cəhətdən deyil, həm də tipoloji baxımdan yaxın tikililər olmuşlar.
Göstərilən hər üç abidənin müqayisəsi nəticəsində aydınlaşdırılmışdır
ki, Göy məscid bu tipoloji qrupda əsas mövqe tutmuşdur. Özünün bütün
kyfiyyətləri – funksional–texniki və memarlıq bədii göstəriciləri ilə bu
məscid Təbriz memarlıq məktəbinin yetkin dövrünün zirvəsi olub, dünya
memarlıq inciləri sırasına daxil edilmişdir.[16]
Şəkilləri
-
Təbrizdəki Göy məscidin fasadı
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
JAHANȘA DIWANY
زندگی و آثار-جهانشاه حقیقی-نئنگ حیاتی و دؤردیجیلیگی-يعيش و يعمل في جهان شاه الحقيقي-د.خ.اونق
-JAHANȘA HAKYKYNYNŇ HAÝATY we DÖREDIJILIGI-COLLECTION POEMS OF LITERARY JAHANSHAH HAKYGY
Email address: han.own@hotmail.com - Dr. H. OWNUK