Gök Mesjidiň mimarlyk hususiýetleri hakynda maglumatlar - türkçe

Matrakçı Nasuhun "Təbriz"
miniatüründə Göy
məscidin təsviri

Wikiperdia: (Azeri Türkçesinde) Göy məscid, yaxud "Cahan şah məscidi" tikildikdən az sonra Təbrizin ən bəlli memarlıq abidəsi olub, bu günəcən çoxlu memar, səyyah və alimlərin diqqətini özünə çəkir. Göy məscidin iki əsas hissədən ibarət olan planı ox simmetriyalıdır. Onun düzbucaqlı hissəsini mərkəzi kvadrat salon (16,5 x 16,5), ona üç tərəfdən birləşən qalereyalar və iki künc salonu əmələ gətirir. Planda kvadrat biçimli olan üçüncü salon – Göy salon cənub tərəfdən mərkəzi salona bitişir və məscidin planına bütövlükdə "T" şəkilli biçim verir.

Məscid planının kompozisiya mərkəzində yerləşdirilmiş kvadrat salon (16 x 16) sferik formalı günbəzlə örtülü olmuşdur. Salon geniş eyvanlar vasitəsilə günbəzlərlə örtülü kvadrat otaqlarla əlaqələndirilmişdi. Nisbətən böyük olan iki künc otaqları baş fasadın yan tərəflərini bağlayaraq dar keçidlər vasitəsilə iki minarə ilə əlaqədar imiş. Mərkəzi salonun arxasında, baş kompozisiya oxu üzərində bir qədər kiçik (9 x 9 m) günbəzli salon yerləşmişdi. Divarında mehrab olan bu otaq ibadətgah, məbəd vəzifəsini görürmüş.

Konstruktiv dayanıqlılığı təmin etmək üçün, ayrıca olaraq böyük günbəzin (diametri 16,5) yıxıcı qüvvəsinin söndürülməsi üçün ibadət salonunun mərkəzi məkanı ilə yan qalereyaları arasında yoğun dayaqlar qoyulmuş və onların arasında dərin tağ açırımları yaradılmışdır. Onlardan fərqli olaraq cənub dayaqları arasındakı açırımlar dayazdr – bu hissədə dayaqların kəsimi kvadrata yaxındır. Bunun sayəsində ibadət salonuna giriş qarşısında dəhlizvari məkan yaranmasının qarşısı alınmışdır.

İbadət üçün nəzərdə tutulmuş ümumi sahəni xeyli genişləndirən şərq və qərb qalereyaları, həmçinin künc salonlarının bir hissəsi, qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş və mərkəzi salondan xüsusi pərdələr və ağac şəbəkələrlə ayrılmışdır. Şimal qalereyası özümlü vestibül – bölüşdürücü olmuşdur. Orta əsr şərq memarlığında ikinci dərəcəli otaqların aydın ifadə olunmuş özək – kvadrat salon ətrafında yerləşdirilməsi Göy məsciddə özünün yetgin və çox orijinal həllini almışdır. Bir sıra müəlliflər Göy məscidin plan quruluşunun özümlüyünü ötəri qeyd etməyə, ayrı–ayrı alimlər isə onun analogiyasını səthi tutuşdurma yolu ilə tapmağa cəhd etsələr də, indiyəcən onun planının genezisi ilə heç kim məşğul olmamışdır.

Planlanlaşdırılma tarixi

Göy məscidin "T" şəkilli planı

Göy məscidin "T" şəkilli planı

XI–XII yüzilliklərdə Azərbaycanda əsas monumental məscid tipi planda kvadrat biçimli salonu olan, tək sferik günbəzlə örtülən yerli "köşk" tipli məscid idi. Onun cənub divarı adətən qapalı olub, içəri səthində mehrab quraşdırılırdı. İbadət salonunun qalan divarlarında enli tağ açırımları olurdu. Belə həcm–məkan quruluşu sonralar, zərurət yarananda, yeni yerləşgələr birləşdirilməklə ibadət salonunu üç istiqamətdə genişləndirməyə imkan verirdi. Adətən artırılan yerləşgələr çoxsütunlu salonlar kimi bir–biri ilə sivri tağlarla birləşən sütunlardan əmələ gəlirdi. Səlcuq köşkü ətrafında bir neçə əsr ərzində Mərənd və Urmiya cümə məscidləri beləcə yaranmış və asimmetrik həcm–planlaşma quruluşu almışdır. Azərbaycanın bu iki dəyərli tarixi memarlıq abidəsi ilə eyni planlaşma sxemi olan Böyük Van məscidi də belə inşa edilmişdir. Eyni zamanada Atabəylər Memarlıq Kompleksinə daxil olan Naxçıvan Cümə məscidinin də dövrümüzə çatan təsvirlərindən görünür ki, planda kvadrat biçimli mərkəzi məkana bitişən yan yerləşgələr var imiş.

Təbriz zonasında Cümə məscidlərinin sonrakı təkamülünü P. Dyubronun rəsmindən bəlli olan və XIII əsrin sonu – XIV əsrin əvvəllərinə aid edilən Sultaniyyədəki məscid təmsil edir. Bu məscid göstərir ki, artıq Elxanilər dövründən başlayaraq Azərbayanda yan qanadları olan məscidlər əmələ gəlir. Dövrün artan tələbini ödəyən iri vahid məkan almaq üçün memarlar günbəzli kvadrat və çoxsütunlu salonları bütöv bir vəhdətdə birləşdirirlər. Tikintinin bir mərhələli olması nəticəsində onlar belə məsciddə simmetrik kompozisiya verirdilər. Bu məscidlərin kompozisiya simmetrikliyini mərkəzi salona cənubdan birləşən və baş oxda çıxıntı şəklində yerləşən mehrab otağı, yaxud türbə daha da gücləndirir. Təbriz memarlıq–bədii zonasında "T" formalı planı olan məscidlər belə yaranmışdır. Qeyd edilməlidir ki, bu dövrün klassik əsərləri, Azərbaycan memarlığının incilərindən biri olan Olcaytu Xudabəndə türbəsinin (XIV əsrin əvvəlləri) planı da "T" formalıdır. Bu formanı əsas həcmə cənubdan birləşən günbəzli kiçik salon əmələ gətirir.

Təbriz zonasında cümə məscidlərinin plan quruluşunun inkişafı XV yüzildə yerli ənənələrin kamilləşməsi yolu ilə getmişdir. Bu baxımdan göy məscid həmin regionda bu tip tikililərin təkamülünün yekunu olmuşdur.^[19] Bu məsciddə memar mərkəzi kvadrat salonun məkanını üç tərəfdən dövrələmə qalereyalar və künc salonları ilə genişləndirib Mərənd, Van, Urmiya və Sultaniyyə məscidlərinin planlaşma ideyasını yaxşılaşdırmış və inkişaf etdirmişdir.

Göy məscidin planı quruluş yığcamlığına, cizgi dəqiqliyinə və funksional məsələlərin düşünülmüş təşkilinə görə öz sələflərindən fərqlənir. Təbriz məscidi həm də daha iri miqyaslıdır – onda mərkəzi günbəzin aşırımı böyüdülmüş, uyğun iri elementlər – dövrələmə qalereyalar və künc salonları işlədilmişdir. Bununla yanaşı, Göy məsciddə bütün elementlər güclü şəkildə mərkəzi salona tabe edilmişdir ki, bu daha əvvəlki dövrə aid cümə məscidlərində zəif hiss olunur. Bundan başqa Mərənd, Van, Urmiya, hətta Süleymaniyyənin göstərilən məscidlərində planlaşma quruluşu hələ inkişaf üçün açıqdırsa, Göy məscidin planının tam bitkin sistemi var. Sistemin bitkinliyi iki künc minarəsi ilə daha qabarıq gözə çarpdırılmışdır. Bütün sadalanan faktları nəzərə alan əksər tədqiqatçılar Göy məscidin planının Mərkəzi Azərbaycan məscidlərinin yerli memarlıq tipinin təkamülü nəticəsində yaranması və onun kökünün yerli ənənələrlə bağlı olmasını bildirirlər.^[20]

Monumental saray məscidi Təbriz şəraitində daha yetkin və özümlü ifadəsini Göy məsciddə almışdır. Bu abidəvi tikilidə Təbriz bədii zonası ənənələrinin konstruktiv, kompozisiya–plastik və dekorativlik–ornamental baxımdan sonrakı təkamülünü izləmək olar.

Kaşı işləmələri

Göy məscidin nəfis kaşı işləmələri
baxımsızlıq üzündən məhv olmaqdadır

Təbrizin Göy məscidi, başlıca olaraq özünün fasad və interyerlərinin nəfis və ecazkar bəzəkləri ilə şöhrət tapmışdır. Bu memarlıq dekorasiyalarında tətbiq edilmiş bədii üsul və vasitələr olduqca çox olmuşdur. Baş fasadda, kiçik salonun kürsülüyündə və oyma mərmər şəbəkələrdə tətbiq edilən daş hissələrlə yanaşı binanın bəzəyində yüksək dərəcəli bədiiliyə malik keramik dekorlardan da geniş istifadə olunmuşdur. Burada keramik bəzəklərin iki növü var. Onlardan biri iri ölçülü kaşı lövhələrdən, ikincisi isə xırda, standart formada kəsilmiş, mozaika tipli kaşı bəzəyindən ibarətdir.^[21]

Əvvəlki dövrə nisbətən bu binada keramik bəzəyin rəng qamması xeyli genişlənmişdir. Burada yenə də əvvəlki kimi şirlə işlənmiş süd rəngli dümağ yazılar və firuzəyi rəngli, mürəkkəb formalı nəbati naxışlar tünd göy rəngli yerlikdə verilirdi. Ustalar göy rəngin bənövşəyidən başlamış firuzəyi rəngə qədər bütün çalarlarından məharətlə istifadə etmişlər. Kaşı bəzəklərində göy şirdən başqa açıq yaşıl, sarı şirlərdən də istifadə edilmişdir. Göy və firuzəyi kaşı lövhələrin üzərində naxışlar cızmaqla bədii kompozisiyanın rəng qamması saxsının üzə çıxmış qırmızı rəngi hesabına daha da zənginləşdirilib. Məscidin böyük günbəzini bəzəmiş əlvan naxışlar çox orijinaldır. Kiçik salonun günbəzinin tünd göy rəngi üzərində ağ ulduzlar, böyük salonun günbəzinin yaşıl rəngi üzərində isə çiçəklər təsvir edilmişdir.

XIV əsrdə Təbrizdə olmuş İbn Batuta bu şəhərdəki abidələrin bədii keramik dekorlarının Əndəluzun və Şimali Afrikanın kaşı bəzəklərindən üstün olduğunu qeyd etmişdi.

Məscidin kufi və nəsx xəttləri ilə yazılmış yazıları onun memarlıq bəzəyinin mühüm cəhətlərindəndir. Dini məzmunlu yazılar ya medalyonların daxilində yerləşdirilmiş, ya da ki, bordyur formasında nümayiş etdirilmişdir. Göy məscidin kerammik dekorları ona dünya şöhrəti qazandırmışdır.

Fasadı

Göy məscidin fasadındını
bəzəyən kaşılərı

Göy məscidin fasadındını bəzəyən kaşı işləmələri Azərbaycan memarlığında ən gözəl nümunələrdir

Mühəndis–konstruktiv cəhətdən Göy məscid Təbriz memarlıq məktəbinin ən böyük nailiyyətlərindəndir. Bu məktəbin XIV əsr incisi Sultaniyyədəki Olcaytu Xudabəndə türbəsində olduğu kimi Göy məsciddə də mərkəzi günbəzin üfüqi yıxıcı qüvvəsi bütün quruluş boyu bərabər paylanır. Bu məsciddə vahid konstruktiv sistemin hər bir hissəsi təkcə daşıyıcı kimi deyil, həm də dairəvi qalereya və köməkçi otaqlar şəklində faydalı məkan yaradıcı kimi işlədilmişdir. Onun ifadəsi iç məkanlarının təşkili və xarakterində günbəz və tağ konstruksiyalarının uğurlu birləşməsi həlledici rol oynamışdır.

Zəlzələ və baxımsızlıq üzündən Göy məscidin örtükləri uçmuşdur. Buna görə də indiki görkəmi onun həcm–məkan quruluşu haqqında dolğun təsəvvür yaratmır. Lakin qrafik bərpa yolu ilə, bərpa sxemləri çəkməklə bu klassik memarlıq əsərinin bədii surəti haqqında təsəvvür yaratmağa, onun bayır memarlıq həllini dəyərləndirməyə cəhdlər edilmişdir.

Məscidin planından da göründüyü kimi, Göy məscidin baş fasadının simmetrik quruluşu var. Fransız araşdırmaçısı P. Kostanın XIX əsrdə məscidin ancaq baş fasadının sxemini verməsini də bəzi tədqiqatçılar bununla izah edirlər. Bu ilk bərpa sxemində Göy məscidin baş fasadına çox sadə memarlıq həlli verilmişdir: mərkəzdə həcmlə ayrılmış baştağ verilmiş, ona bitişən yan qanadlar minarələrlə qapanmışdır. Baştağın arxasında – simmetriya oxunda mərkəzi salonun nəhəng qübbəsi ucalır. Türk rəssamı Nasuh Matrakçının XVI əsrin I yarısında çəkdiyi "Təbriz" miniatürünə əsaslanan V. Muradov isə fransız tədqiqatçının təklifinə əsaslı düzəlişlər etmişdir.

Matrakçının həmin miniatürünün yuxarı sağ küncündə çəkilən monumental dini tikili ilə həm kompozisiya, həm də şəhər quruluşunda yerləşməsinə görə, şübhsiz ki, rəssam Göy məscidin baş fasadın təsvir etmişdir. Azərbaycan memarlıq tarixi üçün olduqca dəyərli sənəd olan bu təsvir göstərir ki, Göy məscidin baş fasadının P. Kostanın təsəvvür etdiyindən daha mürəkkəb və plastik memarlıq həlli olmuşdur.^[16] Türk rəssamının təsvirində məscidin mərkəzi günbəzindən başqa simmetrik qoyulmuş hündür barabanlı iki kiçik günbəz də göstərilir. Burdan belə nəticəyə gəlinir ki, künc salonların, eləcə də Göy salonun günbəz örtükləri (diametrləri uyğun olaraq 8,5 m və 9 m) Göy məscidin ümumi gövdəsindən xeyli hündürə qalxmış, beləliklə, ilkin halda mərkəzi günbəzin ətrafında ucalan beş kiçik günbəz də Göy məscidin kompozisiyasında əhəmiyyətli rol oynayırmış.

Matrakçının miniatüründə mərkəzi günbəzin barabanı daha uca və münasibdir, minarələrin biçimi, nisbətləri və ucalığı isə daha inandırıcıdır. P. Kostanın təklifində günbəzin abrisi, baştağın üst hissəsi və minarə şərəfəsinin biçimi şübhə doğurur və formaca XV yüzilin Azərbaycan memarlığının Təbriz məktəbinin memarlıq abidələrinin uyğun elementləri ilə düz gəlmir.

Göy məscidin uçulmamışdan qabaq – 1537–ci ildə naturadan çəkilmiş rəsmində türk rəssamının təsviri həmin regionun sağ qalmış XV əsr abidlərinin memarlıq kompozisiyasına oxşardır. Lakin bu təsvir də obyekti olduğu kimi verməmiş və o, miniatür sənətinin səciyyəsindən irəli gələn şərtlilik nəticəsində müəyyən deformasiyalar uğramışdır. Professor Cəfər Qiyasi isə Matrakçının miniatürü və P. Kostanın ölçü çertyojları, eləcə də həmin dövrün sağ qalmış digər memarlıq əsərləri əsasında Göy məscidin daha düzgün və dolğun bərpa sxemini işləmişdir. Mütəxəssis qeyd edir ki, məscidin yeni bərpa sxemini işləyərkən, xüsusilə onun baştağı və mərkəzi günbəzinin biçimlərini aydınlaşdırarkən Təbrizdən olan Azərbaycan memarının tikdiyi və Göy məscidə memarlıq–planlaşma və konstruktiv xüsusiyyətlər cəhətdən yaxın olan Məşhəddəki Şah məscidə (1451) xüsusi diqqət ayırmışdır.

Göy məscidin bərpa sxemi əsasında demək olar ki, müəllif iç quruluşla tam uyğun olan dış memarlıq həlli seçmişdir. Memar əsas otaqları – ibadət salonlarını həcmlə ayırmışdır. Onların müxtəlif ölçülü, hündür barabanlı günbəzləri yapıx biçimli əsas tutumun damı üzərində ucalırdı. İncə silindrik minarələrin vertikalları məscidin kompozisiya quruluşunda həcmlərin bölgüsünü tamamlayırdı. İç məzmundan irəli gələn belə mürəkəb həcm quruluşu məscidin əsas hissələrini gözə qabarıq çatdırırdı. Simmetriya oxunda yerləşən mərkəzi günbəz bütün hissələri bir yerə toplayaraq onları vahid və ahəngdar məkan sistemində birləşdirirdi.

İnteryeri

Göy məsciddə xarici baştağ

Göy məsciddə daxili baştağ

Həcm elementlərinin – kritik nöqtələrin Göy məscid tikilisində sayca artması binanın siluetini zənginləşdirir və onun həcm–məkan quruluşunu daha da strukturlu edirdi. Binanın üst qatını təşkil edən həcmlərin plastik biçimləri və ritmləri kompozisiyaya təkcə ifadəli fəzalıq yox, həm də təsirli görkəm verirdi. Memarlıq bəzəyinin qeyri–adi zənginliyi və incəliyi ilə memar bu əsas ideyanı davam və inkişaf etdirmişdir.

Göy məscid orta əsr Azərbaycan memarlıq dekorunun az qala bütün nailiyyətlərini özündə toplamışdır. Onun zəngin ornamental kompozisiyaları müxtəlif materiallarla və müxtəlif üsullarla yerinə yetirilmişdir: yığma kaşı mozaikası, mərmər və gəc üzərində oyma, bişmiş və şirəli kərpiclərin naxışlı hörgüsü və sair. Buna baxmayaraq Göy məscidin bəzəyi hər şeydən öncə inkişaf etmiş kaşı bəzəyidir ki, bu bəzək də öz yüksək bədii və texniki keyfiyyətləri ilə bütün görkəmli Yaxın Şərq memarlığı araşdırmaçılarının (O. Aslanapa^[22], B. Denike^[23] və b.) diqqətini cəlb etmişdir. Onların çoxu bu regionda keramik memarlıq dekorunun inkişafında Təbrizin rolunu yüksək qiymətləndirmiş və göstərmişlər ki, kaşı mozaikası özünün ən yüksək səviyyəsini göy məsciddə almışdır.

Həm interyer, həm də fasad bəzəyinin rəng koloritində göy rəng üstün olduğundan abidə Göy məscid adını almışdır.^[24] Göy məscidin bütün gövdəsini örtən kaşı üzlüyünün heyrətləndirici maviliyi və parlaqlığı isə başqa bir adın – "İslamın firuzəsi"^[16][25] epitetinin də yaranmasına səbəb olmuşdur.

Göy məscidin ornamental dekorunda rəngli xırda kaşı lövhələrindən əmələ gələn incə və mürəkkəb bitki motivləri üstünlük təşkil edir. Eyni zamanda onda səkkizbucaqlı ulduz və çoxbucaqlı formalı kaşı lövhələrindən quraşdırılmış həndəsi ornamentlər də işlədilmişdir. Onların iç səthləri bitki və epiqrafik naxışlarla doldurulmuşdur. Rəsmin çox xırdalanması (ayrı–ayrı kaşı detallarının ölçüsü 2–3 sm-ə qədər xırdalanır), bitki ornamentləri elementlərinin natural formalara yaxınlığı Göy məscidin bəzəyinə onu Orta Asiya və Şimal–Şərqi İranın Teymurlular dövrü tikililərinin kaşı bəzəyindən fərqləndirən özümlülük verir.

Göy məscidin fasad və interyerlərinin tamam kaşı üzlüyünə tutulması tədqiqatçı Q. Puqaçenkova tərəfindən Teymurluların monumental memarlığının təsirləri ilə bağlanmışdır.^[26] Lakin Cəfər Qiyasi bu məsələnin mübahisəli olduğunu yazaraq, bildirir ki, "əksinə, Teymurlu dövrünün bir yandan Məşhəd, Herat, Səmərqənd və İsfahan, başqa yandan Bursa və Konya memarlıq abidələrinin kaşı bəzəyində görünən oxşarlığı hər iki zonada ustaları çalışmış Təbrizin müəyyən təsiri ilə izah edən araşdırmaçıların fikrində daha çox inandırıcılıq vardır".^[16] Göy məscidin kaşı üzlüyü yerli köklərlə bağlı olub, elxanilər dövründə Təbriz zonasında yaranmış və kökləri Marağa–Naxçıvan memarlıq məktəbinin ənənələrinə gedir.^[27] Orta və Kiçik Asiyada, İranda, Volqa boyunda aktiv yaradıcılıq ilə məşğul olan Təbrizin orta əsr memarlıq bəzəyi ustaları, sanki bütün bacarıqlarını Göy məsciddə nümayiş etdirərək kaşı mozaikasının təkamülünü başa çatdırmışlar. Göy məscid dekoru və incə üslubu ilə orta əsr Azərbaycan memarlığında memarlıq bəzəyinin zəriflik, zənginlik, əlvanlıq və gözəllik zirvəsidir.^[16]

Göy məscidin interyeri

Analogiyaları

Öz həcm–məkan həllinə görə Göy məscid Azərbaycan memarlığında yeganə olmamışdır. Göy məsciddən qabaq və sonra tikilmiş iki abidə göstərir ki, XV əsrdə Təbriz arealında bu məscidin də daxil olduğu dini tikililərin xüsusi tiplolji qrupu olmuşdur. Həmin abidələrdən birincisi Məşhəddəki şah məscididir. Araşdırmaçların fikrincə memar Əhməd Təbrizi bu məscidi tikməklə Təbriz memarlıq məktəbi ənənələrini Xorasana gətirmişdir. Məşhəd məscidinin mərkəzi günbəzli salonu hər tərəfdən qalereya və yerləşgələrlə əhatə olunmuşdur. Şah məscidinin Göy məscidlə tip ümumiliyi planların ümumi həllində, xüsusilə simmetrik quruluşlu baş fasadın işlənməsində özünü göstərir.

Matrakçının "Təbriz" miniatüründə 1478–1485–ci illərdə tikilmiş Uzun Həsən məscidi də təsvir edilmişdir. Bu təsvir göstərir ki, Göy məscid və Uzun Həsən məscidləri təkcə xronoloji cəhətdən deyil, həm də tipoloji baxımdan yaxın tikililər olmuşlar.

Göstərilən hər üç abidənin müqayisəsi nəticəsində aydınlaşdırılmışdır ki, Göy məscid bu tipoloji qrupda əsas mövqe tutmuşdur. Özünün bütün kyfiyyətləri – funksional–texniki və memarlıq bədii göstəriciləri ilə bu məscid Təbriz memarlıq məktəbinin yetkin dövrünün zirvəsi olub, dünya memarlıq inciləri sırasına daxil edilmişdir.^[16]

Şəkilləri

• Təbrizin Göy məscidi
• 

  Göy məscid
• 

  Göy məscidin kaşı bəzəkləri
• 

  Təbrizdəki Göy məscidin fasadı
• 

  Göy məscidin girişi
• 

  Göy Məsciddə kaşı bəzəyi
• 
• 
• 
•