جهانشاه بروایت آخرین تحقیقات آکادمی علوم ترکمنستان- ماهنامه "صدای تورکمن"- قسمت چهارم - متن دوَم

جنگجویان قرون XIII-XV

دنباله مطلب...

اسناد یافته شده سخن می گویند!

... بعداز فوت سلطان اویس جلائری با متّحد کردن طوایف ترکمن قره قویونلی، زمام امور کشوری را بدست میگیرد. او در سال ۱۳۸۰/م. رخت از جهان برمی بندد و در بین بازماندگان وی مبارزه بر سر تصاحب منصب امور حاکمیّت در میگیرد. در نهایت این رقابت یکی از فرزندان او بنام قره محمّد تورکمن میدان را میبرد و بر سر حاکمیّت منتقل میشود. او اساس دولت قره قویونلی ها را در مرکز شهر "وان" پی می ریزد و آنجا را بعنوان پایتخت انتخاب میکند.

در آنزمان وسعت این دولت در بین دریاچه وان تا رود فرات امتداد پیدا میکرد. این رخداد اساساً مربوط به رویدادهای سالهای ۱۳۸۷/م. می باشد. که تیمور لنگ در آنزمان در سمرقند حکمرانی میکرد، متوجّه رشد و حضور سرکرده ای رقیب در تبریز میگردد و با وی وارد جنگ میشود. فرزند برومند قره محمّد ترکمن بنام قره یوسف به همراه یکی از امرای قره قویونلی بنام پیر حسن دولت را مستحکم دفاع می کنند و تیمور شکست ناپذیر را در جنگی که در میدان "موش" در گرفته بود، چنان شکست سختی میدهند که منجر به عقب نشینی و فرار لشگریان تیمور بطرف سرحدات خود میگردد. تیمور لنگ در سال ۱۴۰۵/م. در شهر اوترار چشم از جهان فرو می بندد.

قره یوسف و سلطان احمد که مدّتی به دور از دسترس تیمور طی طریق کرده بودند، به محض خلاصی از زیر بار مملوکهای سوریه و مصر، با جمع آوری قشون در سال 1406/م. بغداد و سپس تبریز را مسخّر میکنند. سال بعد پادشاهی گرجستان گئورگی (جورجی) هفتم "Georgjy VII" را تابع خود میکنند. لشگر سرازیر شده در ماه آوریل سال 1408/م. از جانب سمرقند و خراسان به فرماندهی فرزندان تیمورشاه بنامهای میرانشاه و شاهرخ سایه بر دولت تازه شکل گرفته ترکمنان قره قویونلی می اندازد. از این رو قره یوسف ترکمن بپا میخیزد و قشون سایه انداز بر دولت ترکمنان قره قویونلی را تار و مار و میرانشاه را به سزای اعمال خود میرساند. این واقعه از جمله یکی از مهمترین رخدادهای تاریخی بعنوان "جنگ در آتورپاتاکان (Aturpatakan-Atrapatakan)" صفحات ویژه ای را در تاریخ بخود اختصاص داده است. بعداز آن واقعه، اردبیل و سلطانیه زنجان نیز تحت حاکمیت دولت قره قویونلی در می آید.

سلطان قره یوسف قره قویونلی

قره یوسف در سال 1409/م. ماردین را نیز به تصرّف خود در می آورد. در سال 1410/م. قره یوسف دوست و رقیب همدرجه حکمروان خود احمد جلائری را نیز از صحنه خارج میکند. این جنگ در نزدیکی تبریز اتّفاق افتاده است. قره یوسف در سال 1411/م. با پرچم پیروزی وارد بغداد میشود. بدین ترتیب دولت قره قویونلی ها شکل میگیرد. وسعت دولت قره قویونلی ها در آن ایّام از کوردان شروع، ارمنستان، کردستان، عراق عرب را نیز شامل میشده است. در آن ایّام پایتخت خودرا به تبریز منتقل میکنند. قره یوسف در سال 1420/م. بدرود حیات میگوید. پیکر مرده از فرط بیماری قره یوسف، تا سه روز محفوظ و بعداز آن با تشریفات ویژه بخاک سپرده میشود. بعداز او پسرش اسکندر زمام امور دولت قره قویونلی ها را برعهده میگیرد. او در سالهای 1421-1429/م.م. بر تخت پادشاهی می نشیند و در رابطه با سرزمین ارمنستان خودرا "شاه ارمن" ("ارمن پادشاسی")نیز نامیده بود. اسکندر 16 سال بر سریر دولت قره قویونلی (1421-1436/م.م.) حکمروائی کرد. او در مسائل ملّی ارمنی فعّالانه شرکت می جست و اقدامات مؤثّری در پیشبرد مسائل مملکتی از قبیل سیاست، فرهنگ و مسائل دینی بانجام میرسانیده است. او در تمام مسائل مملکتی اعم از دیپلماسی، قوای جنگی رهبران دینی ارمنی را شرکت می داد و در امور زیر ساخت شهری به ساختن ابنیه ها و معماری های سنتی کلیساها ارج می نهد و آنها را نوسازی می کند. زمینها را در بین شهروندان ارمنی و زمینداران تقسیم می کند.

این تفاهم بالاخصّ در دوره حاکمیّت جهانشاه قره قویونلی بعنوان بخشی از موضوع تاریخی از اهمیّت ویژه ای برخوردار است. جهانشاه فرزند قره یوسف تورکمن در سالهای 1399-1467/م.م. بعنوان برجسته ترین شخصیّت تاریخی این سلسله خود را به منصه ظهور میرساند. او برادر کوچکتر از خود اسکندر است. کسی که در احراز تخت شاهی به یاری جهانشاه شتافته است، شاهرخ سلطان تیموری خراسان بود. جهانشاه با سیاستمدار ظریف نسل تیموری به تفاهم رسیده بود.

برای تحقیق و شناخت بیوگرافی، سیاست، زندگی شخصی و حتّی خلاّقیّتهای ادبی جهانشاه فوند "ماته ناداران (Matenadaran)" با ارزش ترین خزانه ملّی محسوب میشود. جهانشاه از جمله حکمرانان شاعری است که دارای استعداد ژرف و صاحب افکار و اندیشه های کلاسیک از نوع اصیل آن می باشد. او در ادبیّات با عنوان "حقیقی" تخلّص میکرده است که انگیزه انتخاب این تخلّص هنوز بر کسی معلوم نیست ولیکن، میتوان علّت آنرا در افکار و اندیشه های عرفانی او که همانا عنصر حقیقت یابی در مرحله نهائی مکتب حروفیزم است، باید جستجو نمود که در این مرحله یقین داشتن به حقیقیت وجودی انسان مادی در عنصر «انالحق»٬ «انسان خدایی» و «بشرگرائی» خلاصه میشود و آن ریشه اگزیستانسیالیزم و هیومانیسم امروزی بوده است!

یک سلحشور ترکمن

یکی از اسناد قابل ملاحظه ای که در مورد جهانشاه نظر ما را جلب نمود ه است، مقاله ای بود که در هفدهم نوامبر سال 1924/م. در نشربّه " تایمز" بچاپ رسیده است. در این مقاله از وجود یکی از دستنوشته های "دیوان شعر" جهانشاه حقیقی پرده برداشته می شود. این دیوان شامل 108 غزل و یک مستزاد بوده است. از این تعداد 87 قطعه بزبان ترکی ترکمنی می باشد. و. مینورسکی بعداز مطالعه این مقاله بدنبال تحقیقات بیشتر در حول و حوش آثار آن می پردازد. بعداً و. مینورسکی مقاله ای تحت عنوان "جهانشاه قره قویونلی و آثار ادبی او" را در بیولتنی که در لندن بچاپ میرسید، طیّ سری شماره ("Bulletin", t. XVI. 2 bel. 1954 y.) منتشر نموده است.[37] بر اساس اطّلاعاتی که در دیوان دیگر جهانشاه که در موزه لندن طی شماره (Muzey-Museum, 9493) نگهداری میشود، در مورد ترکمن بودن خود اطلاعات قاطعی ارائه داده است. این اطّلاعات مواد ارزشمندی از تاریخ ادبیّات ترکمنی را ارائه میدهد که مربوط به حلقه ادبیّات قبل از مختومقلی می باشد. از سال 1960/م. به بعد در عرصه علوم ادبیّات ترکمنی نسخه دیگری از "دیوان" دستنوشته های جهانشاه مکشوف میشود. این نسخه از "دیوان" دستنوشته جهانشاه این بار از خود ایروان، از "ماته ناداران(Matenadaran)" پیدا شده است. در این "دیوان" کشف شده جهانشاه، 58 غزل و 16 رباعی بزبان ترکمنی، همچنین 79 غزل هم بزبان فارسی موجود می باشد. از غزلیّات فارسی این مجموعه تعداد 20 غزل را پژوهشگر زبان و ادبیّات جمهوری ترکمنستان آقای د. قندوم قربان اف بزبان ترکمنی ترجمه کرده است.

همچنین در ایران نیز مجموعه اشعار فارسی جهانشاه حقیقی از روی نسخه "فارسی - ترکی" آن که نسخه دستنوشته آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره: 964-92994-2-4 موجود می باشد٬ از جانب انتشارات «فیروزان» به کوشش فیروز رفاهی در تهران بچاپ رسیده است.[38] ....
 ===================

 37. V. Minorsky, “Karakoyunlu Cihanş‏âh ve şiirleri", Türkçe terc. M. Erol, Selçuklu Araş‏t‎ırmaları‎ Dergisi, II, (1970), s. 153-180; [MINORSKY, Vladimir Fed’orovich -(1877-1966), outstanding Russian scholar of Persian history, historical geography, literature and culture.].

38- ديوان ميرزا جهانشاه (حقيقی تركمن، جهانشاه بن قرايوسف، - ٨٧٢ ق)، به كوشش فيروز رفاهی. تهران٬ فيروزان٬ ٣٨٠ ٬ ٣٣٣ ص٬ عنوان روی جلد: ديوان فارسی - تركی بر اساس نسخه دستنويس كتابخانه مركزي دانشگاه تهران٬ 964-92994-2-4 ٬ شعر فارسی-- قرن ٩ ق/. شعر تركی, ايران, قرن ٩ ق. ...