متن ارائه شده به کنفرانس بین المللی قورقوت آتا در عشق آباد

جلد مجموعه مقالات
و نطق ها از کنفرانس

نسخه هایی از حماسه قورقوت آتا که در خارج وجود دارد!

توضیحات: این پست بدون تصاویر است! همچنین نسخه اصلی این مقاله بزبان ترکمنی با الفبای کریل روسی که در آن ایّام در جمهوری ترکمنستان هنوز الفبای کریلسکی مرسوم بود، به کنفرانس ارائه گردید. سپس آن را در زبانهای تورکی تورکیّه، ترکمنی لاتین، انگلیسی، روسی و فارسی برگردانده شده است. این مقاله در مؤسسات تحقیقاتی دنیا منتشر گردید. از جمله:

1. ГОРКУТ АТА, – 1500,. Макалалар йыгындысы, (Hangeldi OWNUK, “Gorkut ata eposynyñ daşary ỳurtlardaky warianty”), “Магарыф”, A.:-1999 м. (Konfrensiỳa).

2. PDF – 7682 Ovnuk, Hangeldi, Gorkut Ata Destani’nin yabanci ülkelerdeki..

3. PDF: «Gorkut ata Konferensi» Aşgabat-1999 ý., 7-nji Sahypa – OVNUK, Hangeldi, “Gorkut Ata” Eposınıŋ Daşarı Yurtlardakı Variantı…

»4. Sahypa – OVNUK, Hangeldi, “Gorkut Ata” Eposınıŋ Daşarı Yurtlardakı Variantları

5. T. C. Başkanlık Atatürk Kültür, Dil v Tarıh Yüksek Kurumu: – «ATATÜRK KÜKLTÜR MERKEZI», ve “ II item file”,

6. Türkçe metni «Gorkut ata destani’nin yabanci ulkelerdeki varyantlary…»

Ayry Kayanaklar:

7. Dogu Kitabevi

8. Sanat Kitabevi

متن بر اساس روایات یکی از مورّخین قرن پانزدهم که می گوید: "- در دوره ای نزدیک به ایّام حضرت محمّد، در بین طوایف اوغوز شخصیّتی با عنوان "دأده قورقوت" ظهور کرده است. وی در زبان طوایف اوغوز کتابی نوشته که آن کتاب به نام "دأده قورقوت" مشهور شده است."^[1]

اثر حماسی "قورقوت آتا" که قدمت آن، تا نزدیک به دوره حضرت محمد عنوان شده است، اعصار زیادی را طی طریق نموده و در بطن قرون اسرار آمیز خلق شده، در مورد وقایع متعدد، از قهرمانی ها، مردانگی ها، از صفت ها و اخلاق های پاک بشری پیام می رساند.

این حماسه اساساً از قرن 14 تا قرن 16 کتابت و به دقّت جهانیان رسانده می شود. این اثر در طول ایّام متمادی دقّت و نظر پژوهشگران و مورّخین را به خود جلب نموده است.

بر اساس پژوهش های محقق مشهور روس س. دمیدوف، "در قرون ١٤-١٥ /م میلادی شخصی به نام احسان شیخ، اوغوزنامه خوان مشهوری بوده است که در بین اهالی با عنوان "دانا آتا" شناخته می شده است، وی در بین تمامی طوایف "سؤیینخانی (حسینخانی)" در نواحی غربی تورکمنیستان (یمودیستان) بنام "اوغوزناماچی" معروف بوده است. یعنی وی حماسه "قورقوت آتا" را به عنوان باغشی "اوزان" همراه با آواز دوتار، روایت می کرده است.

این حماسه در حدود سال های ۱۹۰۰ از جانب پژوهشگران مشهور روس "و. و. بارتولد"^[2] و "ا. ا. برتلس"^[3] مورد پژوهش و تحقیق قرار گرفته است. این اثر در سال ۱۹۱۵ اولین بار در استانبول به چاپ می رسد.

محقق برجسته روس و. و. بارتولد در هفتمین کتاب آثار خود که به نام "مقالاتی از تاریخ خلق تورکمن" درج شده است، در مورد سلسله های دول کنفدراسیون تورکمن ها از طوایف "قاراقویونلی ها" و "آق قویونلی ها" که مربوط به قرون چهاردهم و شانزدهم می باشد، صحبت به میان می آورد و در مورد حماسه "قورقوت آتا" عبارات زیر را بیان می دارد:

ذیلاً متن روسی آن نیز گنجانده می شود:

“В отношении зависимости ряду историй и басни, что "ДЕДЕ КОРКУТ", с туркменской певцов или "Пир-э-Дана (старейшина мудрый)", которые определяют и защищают морозно духовное и национальное народный была выражена прежде всего в Туркмен "Горкут Ата (Деде Коркут)" написаны и опубликованы , потому что главного героя "Баяндирхан"-а, лидера племен огузов, и прадеда лидер новый султан Узынхасана Ак-Коюнлы Конфедераця Tуркмени есть"[4]

"- باغشی و یاشی اولی، خالق پاراساتلیلیغینی بیان ادیجی، ساقلایجی قورقودینگ آدی بیلن باغلانیشیقلی بولان حکایالارینگ توپاری بلکی-ده، آق قویونلی تورکمنلرینگ دؤورینده یوزه چیقاندیر. بو حکایالاردا أهلی اوغوزلارینگ باش توتانی "ّبایاندیر" خان دیر".

" - در رابطه با وابستگی آن ردیف از داستانها و حکایاتی که با نام «قورقوت»، از جانب باغشی یا «پیردانا» که تیین گر و حافظ معنویات و فراست های ملی خلق است، بیان داشته می شده است، اصولاْ در دوره تورکمنان «آق قویونلی» کتابت و انتشار یافته است. چون قهرمان اصلی آن «بایاندیرخان»، سرکرده تمامی طوایف اوغوز بوده و آن جدّ سلطان اوزین حسن سرکرده کنفدرسیون تورکمنان آق قویونلی می باشد."^[5]

این اثر در دوره حکومت کنفدراسیون آق قویونلی ها بطور رایج رواج داشته و آن در تالارهای پادشاه و در حضور سرکردگان و فرماندهان قشون به مورد اجرای ویژه گذاشته می شده است. نمایش و اجرای این اداب و رسوم تا به امروز از جانب گروه "مهترها" در مراسم ملی تورکیّه اشاره ایی است به این سنّت های قدیمی اوغوزها که از قدیم باقی مانده است.

کتاب "قورقوت آتا" برای اوّلین بار در دوره اتّحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی از جانب پروفسور مأتی (مهدی) کؤسأیف در سال 1950 بصورت کتاب آنرا برای چاپ و انتشار تهیّه کرده بود. در این مجموعه متفاوت در مورد نسخه های "چاودیر" و "ایگدیر" نیز از جانب فلکلوریست آتا رحمانف 16 بخش از حکایات آنرا جمع آوری کرده بود. بطورکلی هر قدر در مورد روند و مراحل خلق و پیدایش حماسه قورقوت آتا فکر میکنی، هرچه بیشتر ذهن ات را به خود جلب می کند.

این اثر، یعنی "کتابِ ددم قورقود" در دوره اوج اقتدار خاندان سلسله کنفدراسیون آق قویونلی ها، کنجکاوی و ذهن سیّاحانی که از اروپا می آمدند، به خود جلب نموده است. این کتاب از جانب آنها به دست پادشاهان اروپا می افتد. در مورد چون و چرای سر درآوردن این اثر از اروپا، اطلاعات دقیقی در دست نیست ولیکن، پادشاه فرمانروای تورکمنان آق قویونلی سلطان اوزین حسن، با پادشاهان ونیز رابطه دیپلماتیک نزدیکی داشته اند.

سلطان اوزین حسن بایندری می خواست از ونیز ابزار و تجهیزات جدید جنگی بخرد. در آن دوره سفیر وی به نام "حاجی محمّد (حاجی مأمد) ایلچی بگ" نام داشت. سلطان، وی را به عنوان نماینده دولت تورکمنان انتخاب و به اروپا (ونیز) اعزام می دارد. پادشاه "ونیز" به این خواست پادشاه تورکمن جواب مثبت می دهد. بعداز آن سفیر و نماینده ایتالیایی "کاترینو زینو" از ونیز بلافاصله همراه با 99 کشتی ادوات و تجهیزات جنگی بسوی پادشاه ایران گسیل و به حضور سلطان اوزین حسن آق قویونلی شرفیاب می شود.[6]

بر اساس چنین روابط دیپلماتیکی کتاب "قورقوت آتا" به کشورهای اروپایی یرده می شود. در آن ایّام به دلیل تحوّلات دوره رنسانس که باعث شده بود توجّه اروپائیان را هر چه بیشتر به فراگیری تاریخ و ادبیّات شرق زمین جلب کند، پی می برند که در حکایات و روایات موجود در این کتاب، سرکرده و اجداد تمام طوایف اوغوزی "بایندرخان (بایان دئر خان)"، نیای بزرگ سلطان اوزین حسن پادشاه تورکمنان آق قویونلی بوده است.

XIV-XV/م. بوسیله پادشاهان تورکمن در بین دول و سلاطین تورکمنان عراق، آذربایجان، تورکمنان عثمانی نشر پیدا کرده است. در نسخه ای که در سال 1915 در استانبول به چاپ رسیده است، آن کتاب اصولاً بر اساس روایات موجود در نسخه هایی که در موزه های "درسدن" آلمان و همچنین در نسخه موزه "واتیکان" رُم موجود است، مورد مأخذ قرار می گیرد. بر اساس نکته ای که پروفسور مأتی کؤسأیف به آن اشاره دارد، "- بعضی از کلمات و شیوه های زبانی و گفتاری در آن کتاب ناقص و در برخی از حالات تحریف می گردد. (اونداقی کأبیر سؤزلر هم دیل شیوه لری ناقص هم کأ حالاتدا یویولوپ گیدیأر)".^[7]

از سوی دیگر، فاکت مشخصی بدست می دهد که بتوانیم بگوئیم: "- نسخه های "درسدن" و "واتیکان" اصولاً بر اساس نسخه های آذربایجانی آن بر آمده است". به این دلیل که در آن دوره از تاریخ، از نیمه دوّم قرن XIV/م. باین سوی، پایتخت تورکمنان بایندری آق قویونلی ابتدا در شهر های دیاربکر عراق و سپس تبریز (تؤوریز – هأزیربایجان یا-دا، Azyrbaýjan) آذربایجان بوده است. در آن دوره سفیران و سیّاحان اروپائی عمدتاً با شهر تبریز روابط نزدیکی داشته اند و رفت و آمد می کرده اند.

کتاب "قورقوت آتا" از جانب محرّم ارگین سه بار تجدید چاپ شده است. چاپ اوّل در سال: 1958، چاپ دوّم در سال: 1964، همچنین سوّمین چاپ این اثر در سال 1986 انجام گرفته و به دقت اهالی ارائه می گردد. این کتاب های منتشر شده "قورقوت آتا" نیز باستناد همان نسخه های یاد شده، به چاپ رسیده است.

در پیشگفتار این اثر چنین اظهار نظر می گردد: "متن های مربوط به کتاب موجود "دأده قورقوت" بر اساس استناد به نسخه آذربایجانی آن منتشر شده است." بر اساس کثرت حکایه هایی که در محتوای این حماسه ها وجود دارد، آن مربوط به تمامی سرزمین های تورکی است که از تورکیه تا تورکیستان، در یک شکل واحد منتشر شده و تا به امروز حیات یافته است. یعنی حماسه "دأده قورقوت" به عنوان یک فرهنگ مشترک، مربوط به ایدئولوژی واقعی (ایده حقیقی) تمامی سرزمین های دنیای تورک بوده است. بهمین سبب، این اثر نه تنها مربوط به خلق های تورک آذربایجانی یا تورکیّه است بلکه، اهّمیّت و تأثیرگذاری آن از نظر ابعاد پیدایش و به عنوان یک اثر مشترک، مربوط به فرهنگ ملّی تمامی تورک های دنیا محسوب می شود و آن ها را به همدیگر نزدیک و پیوند می زند."[8]

نسخه موجود حماسه "قورقوت آتا" در واتیکان، عبارت از 6 بخش بوده است. امّا به محتوای اثر موجود در "درسدن" آلمان 12 بخش وارد شده است. در مورد این نسخه های حماسه، در کتابی که با عنوان "قورقوت آتا" از سوی پروفسور مأحرّم ارگین در سال 1986 به چاپ رسیده است، بر روی هر دو نسخه بررسی علمی-تطبیقی و تدقیقی به انجام رسانده و هریک را با علائم و شماره گذاریهای خاص، مشخص نموده است.

پروفسور محرّم ارگین در مورد این اثر علمی خود چنین می گوید: "حماسه ای که به عنوان "کتاب دأده قوذقوت" نامیده شده است، مجموعه یا کلکسیونی از حکایات اوغوزها می باشد، که محتوای آن در درازنای تاریخ قرن ها شکل گرفته و حیات یافته است. آن اساساً در اواخر قرن XIV/م. تا اوایل قرن XVI/م.، بشکل متاوی مکتوب درآمده تا رسیده به متونی که امروز ما شاهد آن هستیم".^[9]

پروفسور ارگین نیز بعنوان زمان کتابت این اثر، همان دوره تورکمنان آق قویونلی را در نظر می گیرد. ولیکن، چنانچه دیدگاه پروفسو مأتی کؤسایف را در نظر بگیریم، معلوم می گردد که آن اثر از زمان های قدیم نیز بصورت مکتوب وجود داشته است.

زمانی که حماسه "قورقوت آتا" برای اولین بار در استانبول از جانب ناشرین به چاپ رسیده بود، بصورت 2 جلد کتاب در سالهای (1958-1963) منتشر می گردد. هنگامی که اولین جلد این اثر از جانب "تورک دیلی قورومی (مؤسسه زبان تورکی)"، بچاپ رسیده بود، جلد اول این اثر دو جلدی، با یک پیشگفتار، حکایات ایلات تورک و هم به صورت بررسی تطبیقی (مقایسه ایی) هر دو نسخه موجود در "درسدن" آلمان و "واتیکان" رُم، را مورد مأخذ قرارداده و به چاپ رسانده اند. ولیکن، جلد دوّم این اثر به صورت فهرست بندی (indexing) و بر اساس قوانین اصول دستوری شکلبندی شده است، ارائه می گردد.

اولّین جلد اثر "قورقوت آتا" در سال 1958/م. که آن کتاب به عنوان ستون فقرات حکایات که بخشهای اصلی و اساسی روایات را در خود جمع بسته بود، منتشر و در همان ایّام از جانب خوانندگان و علاقمندان با استقبال پرشوری مواجه می شود. بدین ترتیب، با مهیّا شدن زمینه کشش و درخواست های متعدّد عمومی این روایات از جانب اهالی، ضرورت چاپ دوباره آن فراهم می گردد. در تجدید چاپ دوباره آن، جاهایی را که کتاب نیاز به تصحیح داشته است، دوباره اصلاحاتی به آن وارد می گردد و همچنین مشخصه ها و تفاوتهای هر دو نسخه را براساس قید صفحات دوباره تجدید چاپ می گردد. ولیکن این بار کتاب حماسی قورقوت آتا نسبت به چاپ اوّل آن، متفاوت و عمیق، از نظر شکل زیبا و با محتوای مطلوب منتشر می گردد. بویژه در صفحات پایانی جلد دوّم این سری از کتابهای منتشر شده، "فرهنگ لغت" آن نیز گنجانیده شده است. این امر هم به نوبه خود این اثر را وزین تر و بویژه روشن تر نموده است.

بعداز چاپ "حماسه قورقوت آتا" در دوّمین سری از انتشارات آن، در سال 1964/م.، که از سوی "انستیتو پژوهشی تورک کولتوراسی (مدنیّت)"، منتشر شده بود، بر اساس درخواست های پیاپی خوانندگان، دو باره در سال 1986/م.، برای بار سوّم منتشر می گردد. در این چاپ هم تفاوت ها و اختلافات نسحه های آن از هم دیگر مجّزا و در آورده می شود.

همچنین در ایّام چاپ دوّم "حماسه قورقوت آتا" در تورکیّه، به عنوان نسخه معتبر  واریانت "درسدن" آن اساس قرار داده می شود و نسخه "واتیکان" را به عنوان یاری دهنده مورد استفاده قرار می دهند. متن اساسی آن که در نمونه "درسدن" (زاکـ. 2007-9)[10]، صفحات و شماره های آن مرتب جابجا شده است. بر اساس نیاز متون، تفاوت های آن ها را نیز در نسخه "درسدن" با حرف "D" همراه با درج شماره صفحات آن، و در نسخه "واتیکان" با حرف "V" همراه با درج شماره صفحات آن نشان داده شده است.

در این اصول صحافی و مرتب سازی، صفحات و شماره های آن ها را که در نسخه "D"، همانند نسخه اصلی آن در متن ها با درج ترتیب شمارهایی نظیر: 12,3,…، بجای سطرها نشان داده شده است. امّا، در نسخه "V" شماره صفحات داده شده با خطوط خط کشی شده نشان داده می شود. علائم عددی شماره های آن در واقع شماره سطرهای نسخه "درسدن" آلمان می باشد.

بدلیل ترتیب بندی هر صفحه که عبارت از 13 سطر می باشد، همه صحافی از صفحه شماره یک، تا سطر سیزدهم ادامه پیدا می کند. متون هایی که در نسخه "درسدن" داده نشده است، از نسخه "واتیکان" استناد و برداشت شده است.

این جمله معروف پروفسور فواد کؤپیرلی[11] یکی از پژوهشگران برجسته ادبیّات تورک در دروس خود، که همیشه بر آن تکیه داشته است، در مورد حماسه قورقوت آتا در بین تمامی اهالی خلق های تورک، چنین می گوید: "-اگر تمام ادبیّات تورک را در یک کفّه ترازو و حماسه قورقو آتا را در کفّه دیگر آن وزن کنیم، باز کتاب "قورقوت آتا" همچنان سنگین خواهد ماند."، در مورد حماسه قورقوت آتا و درجه اهمّیّت آن نیز در بین تمامی خلقهای تورک، فراتر از ایده ای که فواد کؤپیرلی در مورد آن اظهار نموده است، چیزی نمی توان گفت.

حماسه قورقوت آتا که با چنان ماندگاری و قدمتی به حیات خود تداوم بخشیده است، عقیده والای ادبیّات تورکمن و همچنین در جایگاه طراز اوّل زبان های تورکی قرار گرفته است.

در سالهای 1979-1981 در جمهوری اسلامی ایران نشریّه ویژه ای به عنوان "دده قورقد" برگرفته از واریانت آذربایجانی آن منتشر می شده است که متأسّفانه بعدها از انتشار این نشریّه در ایران جلوگیری بعمل آمده است.

ارزش والای حکایات "قورقوت آتا"، نتیجه طبیعی دنیای حماسی آن است. این حکایات بدون شک از یک محتوای ملّی برخوردار است. داستان های ملّی نیز، در تاریخ هر ملّتی در زبان و ادبیّات آن همواره از یک جایگاه برجسته ای برخوردار است.

بقول پروفسور فواد کؤپیرلی: "... به دلیل همین برجستگی ها، کتاب "دأده قورقوت" در میان تمام اهالی تورک و به ویژه در بین بچه های آنها از نکته نظر وقار روحی، مباهات ملّی و سرفرازی بشری، نقش عمیقی در تأثیرگذاری روحیّات آنها ایفا خواهد کرد.". بی شک و به صراحت میتوان گفت: "- هر کسی که این کتاب را خوانده و درک کرده باشد، هیچ وقت حتّی سهواً افتخارات و غرور ملّی خود را از دست نخواهد!" ...

"-امضاء ذیل در اصول مقالات مرسوم در مراکز علمی جمهوری تورکمنستان نوشته شده است!"

د. خانگلدی اونق آراز گلدی اوغلی

آکادمی علوم و کابینه وزیران تورکمنیستان

کارشناس ارشد انستیتو پژوهشی تاریخ

"قورقوت آتا کنفرنسی"

عشق آباد - سال 1999

---

[1] . مأتی کؤسأیف، "قورقوت آتا"، ... عشق آباد، ...

[2] . واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد (Vasily Vladimirovich Bartold - Васи́лий Влади́мирович Барто́льд) معروف به «ویلهلم بارتلد»، (۱۸۶۹ - ۱۹۳۰) ترکشناس و ایرانشناس نامور روسی بود.

[3] . یِوگِنی ادواردویچ برتلس (Evgeny Edvardovich Berthels - Бертельс, Евгений Эдуардович)، (دسامبر ۱۸۹۰-اکتبر ۱۹۵۷)، خاورشناس روس و از برجسته ترین کارشناسان ادبیات ملل آسیای مرکزی و صاحب پژوهشهای فراوان در ادب و تصوف ایرانی و تاریخ فرهنگ و ادبیات آسیای مرکزی بود.

[4] . Vasily Vladimirovich Bartold (Russian: Васи́лий Влади́мирович Барто́льд, Polish: Wasilij Władimirowicz Bartołd, German: Wilhelm Barthold,^[1] also known as Wilhelm Barthold; 15 November [O.S. 3 November] 1869 – 19 August 1930) was a Russian and Soviet historian who specialized in the history of Islam and the Turkic peoples (Turkology).

[5].  Демидов С., «Туркменские Овляды», Ашхабад: «Ылым», 1976. 116 сах.

[6] . Валтер Хинтес. ... [والتر هینتس. شاه اسماعیل دوم صفوی. ترجمهٔ کیکاوس جهانداری. چاپ اول. تهران: شرکت انتشارات علمی، و فرهنگی، ۱۳۷۱  - [Walter Hinz (German: Walther Hinz) (born 19 November 1906 in Stuttgart - died on November 12, 1992 in Göttingen), (1906-1992), he is one of the great German scientists Iranist indicator among many.].

[7] . Мэти Косэев, «Горкут ата», ... Ашгабат: ...

[8] . Мәхеррем Эргин, «Дәде Горгут китабы», (метин, сѳзлўк), Стамбул – 1986 й. Muharrem Ergin ( 1925)- (6.1.1995) [1925 yılında Azerbaycan'ın Ahıska bölgesinde doğdu. 1943 yılında Balıkesir Lisesi'ni ve 1947 yılında İistanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nü bitirdi. Bir süre öğretmenlik yaptı. Mezun olduğu bölüme asistan oldu (1951). 1963’te doçent, 1971’de profesör oldu. Bölüm başkanlığı yaptı. Dil sahasındaki araştırmaları yanında, Ortadoğu gazetesinde fikir yazıları da yazdı. Aydınlar Ocağı yöneticiliği yapmıştır. 6 Ocak 1995 tarihinde vefat etti.

ESERLERİ:
Türk Dil Bilgisi, Osmanlıca Dersleri, Dede Korkut Kitabı,Orhun Abideleri, Azeri Türkçesi, Türkiye’nin Bugünkü Meseleleri, Türklerin Soy Kütüğü (sadeleştirme), Miliyetçiler Birleşiniz, Türk Dili I, II, Kadı Burhaneddin Divanı.]

[9] . Шол ерде. ,/гѳрк.иш./ .

[10] . Zak. 9-2007, …

[11] . Mehmet Fuat Köprülü (December 5, 1890 – June 28, 1966), aka Köprülüzade, who traced his descent from the illustrious Köprülü family, was a Turkish politician, historian and Professor ordinarius, known for his contributions to Ottoman history, Turkish folklore and language.

***********************