جهانشاهین دیوانی و اونون دیل قونوسئنداقی اهمیّتی (کنفرانس آنکارا)

آنکارا-د.خانگلدی اونق/10می2016/آلتینجی تورکولوژی توپلانتیسی گونی

ایران تورکمنلرینین دیل اؤیرنیمی ساحه سینده کی فعّالیّتلری(کنفرانس)-3

آنکارا – د. خانگلدی اونق - 10 - می 2016 - 6 - نجی تورکولوژی گونو توپلانتیسی - 20 دقیقه + 10 دقیقه سؤال و جواب.

توضیح: این متن پیشنویس کنفرانس قبل از ویراستاری تورکی!

اوچونجی بؤلوم:

2014-نجی سنه ده یایئنلاندئرمئش کتابئمدان xiv-xv-نجی عصیرین قاراقویونلو تورکمن سولطانلوغون عاریف و شاعیر پادشاسی سولطان جهانشاه حقیقی نین دیوانی شعیری اولدی. بو اثرین یازئلدئغی زمانئندان 550 یئلا قدر گچمیشتیر لاکن شو زامانا قدر اونون الیازماسی قاییپ اولوپ چاپ اولمامئشتئر.

بو تورکمن پادشاسی اولان شاعیر و عاریف یازییردان قالان الیازماسئنئن دونیاده ساده جه ایکی نوسغاسی ساقلانموشتور. اونون بیریسی، ارمنیستان جمهوریتینده ماتنه داران الیازمالار فونتوندا ساقلانییر و اوُ بیریسی اولسا، اینگلتره نین لندن شهرینین رویال موزیسینده ساقلانیر.

لندنین رویال موزیسینده ساقلانموش الیازیسی حقینده دیدکلرینه گؤره، اوُ چالدیران ساوشینده تورکیه سولطانلئغئنئن کوتپخاناسئنا کچمیش و چوق زامان استامبول شهریندکی سولطان عبدالحمیدین کوتپخاناسینده ساقلانموش. لاکن بیر سده دن سون اول یردن قاییپ اولموش، اوندان سون میصیرین آلکساندرا کوتپخاناسئندان تاپئلمئشتئر. بیر قاچ زاماندان سون اوُ یردن هم قاییپ الموش و سونلاردا لندنین رویال موزیینین کوتوپخاناسئندان چئقمئشتئر.

سولطان جهانشاهئن ایراندا یایئنلانان بو شعیر دیوانی ارمنیستان جمهوریتینین ماته نه داران الیازما نوسغاسئندان وریلمیشتیر. تورکمنیستانئن بیلیملر آکادمیاسئندا چالئشدئغی زامانئم (تورکمنیستانئن باغئمسئز اولان ایلک 10 یئللئغئنئن سونلاری)، xiv-xv-نجی عصیرلرین تورکمن تاریخی و ادبیاتی باغئمسئز تورکمنیستان ایچین چوق اهمیّته صاحیپ اولموشدی. اونون ایچین آکادمیانئن و اونون دؤولت کوتپخانالارئنداقی وار اولدوغو بیلیرتلری بو عصیر حققینده آراشتئرما یاپتئغئمدان اؤتری، حاریجه مملکتلردکی ماتریال لاری هم آراشتئرما یاپما ضروریّتی لازیم اولدی. سببی اوُ دؤور حققینده بیلیرتلر یئغئشتئرماق هم تورکمنیستانئن ایلک پریزیدنتی ایچین هم ملّتیمیزین تاریح و ادبیاتی ایچین چوق اهمیّته صاحیپدی.

او سببدن تورکمنیستانئن بیلیم مرکزلری طرفیندن بیلرمن عالئملارئندان بیر توپلوم هیئت تورکمنین تاریخی و ادبیاتی ایله باغئملئقتا تورکیّه، میصر، پاکیستان، هندیستان، ایران و ارمنیستان گیبی مملکتلر ایله ایش بیرلیگی ساحه سینده آراشتئرما یاپمایا گؤندریلدی.

بیلیشینیز گیبی ساوتلر حآکیمیّتی داغئلتئق زامانی، 1991-نجی سنه دن سون ینی باغئمسئز اولان تورک دیللی و تاریحلی مملکتلر ساوتلر دؤورینده باسغئتا ساقلانان و اؤز کندی تاریحئنی و هویّتینی ینی دن تاپماق ایچین تاریحدا تورکمان دؤولتلرینین ائز قالدئران مملکتلرینی آراماق ایسته دیلر. شو سایئدا تورکمنیستان ایله ارمنیستان جمهوریّتلری آرالارئندا مدنی، تاریخی دیپلوماتیک آراشتئرمالار ایلیشکیلری یولا گؤستریلدی. بو قونودا ایکی مملکتین بیلرمن عالئملاری بیر-بیرینین آراشتئرئجی میراکزلرینده ایش بیرلیگی یاپتئلار. بو آراشتئرما ایش بیرلیگینئن اساسئندا بیر قاچ ادبی – تاریحی ماتریال لار، اوُ ساییدا جهانشاهئن دیوانینین الیازما میکروفیلمینی تورکمنیستان آکادمیاسئنئن آراشتئرئجی عالئملارئنئن ارکینده قویدولور. اولارئن آراسئندا بیر قاچ اثر قاراقویونلو تورکمن پادئشاهلئغئنئن دؤورینه باغئملی و سولطان جهانشاهئن یاراتدئغی دیوانئنا دییشیکلی و آراشتئرمالاردا بیلیرتلر وریلدیپی سولطانئن شعیرلر ماجموعه سی اولارکن. بو اشعارلار عربچه-فارسچا آلفابه سینده یازئلموشدی.

بو الیمیزدکی نوسغا جهانشاهین دیوانئنئن ارمنیستاندان تاپئلمئش الیازماسی دی کی دؤولت لر باغئمسئز اولان زامانئندا ارمنیستان دؤولتیه نیویورکلی آرتیون غازاریان آتلی بیر ارمنی کلکسیونرین ساتدئغی الیازماسی دی.

بو آراشتئرمادا باشقا بیر قونو، اونون تاریحی ژئوپولیتیک و ژئوگرافیک سئنئرلاشما اهمیّتی دیر. یاعنی 200 سنه یه قدر موغولارئن تورکمن دؤلتلرینین بولگه لرینی آلدئقلارئندان سون، اوُ ساحه لرده جهانشاهئن فتوحاتلاری ایله تورکمن سولطانلوغونون ژئوگرافیک سئنئرلاشماسی قاراقویونلو تورکمن سولطانلوغونون بو زاماندا جهانشاهئن ابوساعید تیموری ایله ساوشدیگی و موصالیحه اتدیگی دیر کی جهانشاه کچدیگی ساوشده هیرات شهرینی تاصارروف ایله ییپ اوُ یرده جهانشاهین فرمانی ایله شهرین علومالاری و روحانی لری اونون آدئندان خوطبه اوقالموش و اوُ ساحه لرین راییچ اولدوغو پاراسی هم جهانشاهین آدئندان سککه قاقئلموشتئر. بو اساسده اولان موصالیحه ده سمنان شهرینین دوغو ساحه لری ابوساعیدین حاکیمیّتینده و باتی ساحه لری یاعنی نیشاپور، جورجانیّه، طوس، مرو هم قئپچاق (بو گون تورکمنیستان) بولگه لری کی بیر زامان موغول لارئن تاصارروفوندا قالموشتی، قاراقویونلو تورکمن سولطانلوغونئن گئری تاصارروفونا دژنموشتی.

دونیایین بیر اچ آراشتئرئجی سی جهانشاهین یاشادئغی و یارادئجئلئغی حققینده چوق اؤنؤملی آراشتئرمالار یاپموشلار. اولاردان مشهورلارئنئن بیری «و. مینوزسکی» دیر. اوُ 1924-نجی سنه ده لندن دا یایینلانمئش «تایم» قازیته سینده اِ. ادواردون طرفیندن ورسلمیش «اثر سولطان عبدالحمید» آتلی مقاله سینده جهانشاه حقیقینین دیوانی شعری اولدوغوندان حابرلی اولموش.

بو دیوان الیازما شکلییده 85 صایفادان عیبارات اولموش. اوندا صایفالارئنئن مؤچبری 6×23 سانتیمیتر مربّع و متن مؤچبری 11×16 سانتینیتر مربّع اولموش. اولاردا 10-دان 11-ه قدر شعر یازئلمئش. بو الیازما بریتان موزه ییسینده اُ. ز. 9493 نومرادا ساقلانییور. بو دیوان جهانشاهین وفات اولدوغوندان 21 سنه سون 1488-نجی سنه نین سپتامبر آیی قنبرعلی خسرو اصفهانی طرفیندن ینی دن یازئلموشتئر.

بو الیازمادا 105 شعیر غزلیات فورومتا و بیر فارسچا موستزاد شکلییده، 87 غزل، 32 روباعی و ینی ده بیر نیجه تورلی قالئپلاردا، تورکمن دیلییده جهانشاه دان اثر قالموشتور. و. مینورسکی بو دیوان اساسئندا «جهانشاه قاراقویونلو و اونون دیوانی شعیرلری» آتلی بیر بیوک مقاله ورمیش. اوندا 2 غزل فارچا و 4 غزل و 11 روباعی انگلیسچه ترجیمه سی ایله تورکمنچه شعیرلرینی یایینلاندئرمئشتئر.

بو قونودا xx-نجی عصیرین سونلارئندا لطیف حسینی زاده قوزی آذیربایجان تورکچه سینده هم یایینلاندئرمئش کیتابئندا «دیل و ادبیّات صنایع سی» آدئندا جهانشاهین شعیرلری حققینده تأثیرلی ایده لری گؤسترمیش.

جهانشاهین دیوانی شعیریندکی شعیر قونولاری حققینده تاعبیر و تافسیر چوق. سؤزومون سونوندا بو یرده اونون دیوانیندکی شعیرلرینین بیریسینی سیزین دئققاتییزه گؤستریریم:

سنده دیر

ای ملک سیما! نه جان سن؟ وجهه رحمان سنده دیر.

مصحفی حاقدئر جمالئن، شرحی بورهان سنده دیر.

نا فیضولی جاوید از آن صد امر تورور عالی،

جومله عالیم سنین ظننین، چه فرمان سنده دیر.

دردی بی درمانیما وصلیندن آیری چأره یوق،

ای طبیبی دردمندان، گل کی درمان سنده دیر.

کؤوثرین حاصییتی لاعلینده دیر، من خیضیروار،

زنده و جاوید از آنم کی آبی حاییان سنده دیر.

دونیا ریغبتی سنین کامین، چه سن در کامی دیل؟

ای سولیمانی دو عالیم، گل کی دؤوران سنده دیر.

گل کرم بیرله نظر قئلغئل حقیقی حالینا،

صاحیبی خولق و کرم سن، لوطفی ایحسان سنده دیر.

تمام