قسمت اوّل: مقدمه ای بر مجموعه اشعار جهانشاه قره قویونلوی (حقیقی):

Dr. H. OWNUK

د. خ. اونق: نزدیک به یک قرن است که بخش قابل ملاحظه ای از تاریخ و ادبیات ترکمنی در ایران که قدمتی هزار ساله در این محدوده جغرافیائی دارد، بدلیل اعمال سیاستهای آسیمیلاسیون[1]+[1] (Assimilation) از جانب قدرتهایی که بر محور تعریف "پان ملی" خود حرکت می کردند، به تحریف و از بین بردن حیات تاریخی ملل تورک در ایران انجامیده و باعث فراموشی این صفحات زرین تاریخ از ذهن جستجوگر نسلهای امروز کشورمان گردیده است.

تاریخ ملل ترک در ایران در سخت ترین شرایط حیات خود که مربوط به قرون XIV-XV میشود، دستخوش تاراج متخاصمان داخلی و خارجی گردیده بود. یکی از این دورانهای تاریخی و ادبی ِ حیات ادبیات ترک و ترکمن در ایران مربوط به دو سلسله قره قویونلوی ها و آق قویونلوی ها می باشد که در پی کسب استقلال و تمامیت جغرافیائی معینی از امپراطوری آباء و اجدادی شان پس از حکومتهای محروسه سلاطین سلجوقی و خوارزمشاهی که در آن دوران دستخوش حملات پی در پی مغولها قرار گرفته بود، توانستند محدوده های حکمروائی خود را در ایران مرزبندی نمایند. این دوره از تاریخ که باید و شاید لایق پژوهش و تحقیق از جانب مورخین آگاه و بی غرض می بایست می بود، از نظرها دور داشته شده است.

سخن در مورد این دوره از تاریخ تورکمانی ایران دراز است و مستلزم تحقیقات گسترده از جانب مورخین و متخصصین دست اندرکار و بیطرف می باشد. ولیکن ما در اینجا گوشه ای از آن دوران را که مربوط به حکومت قره قویونلویها به سرکردگی و حکمروائی پادشاه عارف و اندیشمند این سلسله، جهانشاه قره قویونلوی ملقب به "حقیقی"، پادشاهی که مسلح به افکار و اندیشه های پیشرفته ترین حرکتهای سیاسی - اجتماعی دوران خود یعنی مکتب حروفیزم بود که به جرأت میتوان گفت که این مکتب نطفه و بستر سکولاریزم و دیالکتیک ماتریالیسم تاریخی امروزین است، می پردازیم.

در این اثر ضمن اشاره و کند و کاو حوادثی چند که در آن ایام در حکومت های تورکمانی ایران رخ داده و سرنوشت ساز بوده است، عمدتاً به ادبیات آن دوره که منتج از مجموعه ای از اشعار پادشاه عارف و اندیشمند ترکمن جهانشاه حقیقی است، پرداخته و از زیر و بم های ادبیات ترک و ترکمن آن دوره سخن به میان خواهیم آورد.

برای نگارنده این سطور، آن دوره از حیات ادبی و تاریخی ترکمنها در محدوده جغرافیائی حکومتهای محروسه آنزمان ایران، همیشه تحت سؤال بزرگی بود که درصورت دستیابی به منابع و مأخذی که حوادث و اوضاع سیاسی و اجتماعی آن دوره را بازگو کند، پاسخ یافته می شد. از این رو علاوه بر مطالعه منابع موجود در کتابخانه های آکادمی علوم ترکمنستان، انستیتو پژوهشی نسخ خطّی یا دستنوشته های تاریخی ترکمنستان و کتابخانه دولتی آن، می بایست به سایر منابع که در کشورهای دیگر موجود بود، دسترسی پیدا میکردم، که این امر با اعزام گروهی از هیئت های کارآمد پژوهشی – علمی ویژه، از جانب مراکز علمی جمهوری ترکمنستان، به کشورهایی نظیر ترکیه، مصر، پاکستان، هندوستان، ایران، ارمنستان و ...، انجام گرفته بود، امکانپذیر گشت. ...

بعد از فروپاشي شوروي در سال ۱۹۹۱/م. كشورهاي تازه استقلال يافته از آن که عمدتاً ترک زبان هستند، با همدیگر روابط ديپلماتيك علمي و فرهنگي نزدیکی را آغاز كرده بودند. بویژه کشورهای ترک زبان به دنبال هویت یابی تاریخی، پس از محدویتهایی که در شوروی سابق روا داشته شده بودند، در جهت یافتن ادبیات گذشته خود، متوجه آن کشورهایی شده بودند که زمانی تحت سیطره حکام ترکمانی قرار داشتند، از جمله اين روابط با این آماج بين جمهوریهای ارمنستان و تركمنستان ایجاد شده بود که در طیّ آن متخصّصین و پژوهشگران دو کشور در آکادمی و مراکز علمی - تاریخی کشورهای متبوع خود موفّق شدند یکسری پژوهشهای علمی و تاریخی را بانجام برسانند. از پژوهشکده تاریخ تحت پوشش کابینه وزیران ترکمنستان که زیر نظر مرکز مشاوره علم و تکنیک ریاست جمهوری ترکمنستان(بجای آکادمی علوم سابق بعداز سال 1997/م. در ترکمنستان) یک هیئت از محققّین سرشناس از جمله آکادمیک دکتر یگن آتاقارّیف مدیر انستیتو پژوهشی باستانشناسی و آنتروپالوژی، دکتر همراه یوسوپ اف آنتروپالوگ و اتنولوگ از پژوهشکده تاریخ و آنه قربان آشیراف مدیر انستیتو دستنوشته های تاریخی ترکمنباشی، ... مدّتی در ارمنستان مشغول تحقیق و پژوهش در باره اشتراکات تاریخی و فرهنگی ترکمن - ارمن بودند.

آنها در طی تحقیقات خود یک سری میکروفیلمها و کپی دستنوشته ها از یافته های خود را در اختیار محققین آکادمی قرار داده بودند که در بین آنها چند اثر به دوره حکمرانی قره قویونلوی ها، به آثار جهانشاه قره قویونلوی مربوط می شد که از روی همان نسخه مجموعه شعرهای جهانشاه حقیقی را از دستنوشته آن که به خط الفبایی عربی-فارسی تحریر شده بود، به حروف کریلیک روسی برگردانده شده است که در آخر این اثر تصویر جلد آنرا گنجانیده ایم.

بر استناد کپی دستنوشته ها و تدقیق آن با آخرین نسخه چاپی فوق با عنوان "جهانشاه حقیقی"[2] ، با چند نمونه ترجمه بفارسی اشعار، به حروف الفبائی ترکمنی کلاسیک (عربی-فارسی) برگردانده شده است. در برگردان آن با اینکه در نسخه چاپی کریلیک چند مورد به اشتباه برگردانده شده بود، مع الوصف، با تصحیح آن موارد در متن با توضیح پاورقی، سعی شده است که متنونی عاری از اشتباه ارائه گردد.

علاوه بر این نیز با صاحب نظران امور در حول و حوش این موضوع بحث و تبادل نظرهایی صورت گرفته است که از جمله آنها: ملاقات مکرر در مورد این موضوع با جناب آقای ولی محمد آخون ارزانش در آمریکا، استاد دانشگاه دولتی دولت محمد آزادی ترکمنستان و کارشناس عالی رتبه اختصاصی در انتستیتو پژوهشی دستنوشته های تاریخی وابسته به آکادمی علوم ترکمنستان، همچنین با دکتر ضیاء صدرالاشرفی فارغ التحصیل از دانشگاه سوربن فرانسه تحت مشاورت پروفسور مارسل که زحمت کشیدند و این اثر را نکته به نکته مورد مطالعه و بررسی خود قرار دادند و نکته نظرات خودرا ضمن اضافه کردن موردهایی، اسناد بسیار مهمی را در اختیارم قرار دادند که اشاراتی دارد بر یکی از حوادث و احوالات ناگوار آن ایام و با درج آن در این پژوهش، اثر وزن خاصی را بر خود افزودند.[3]

 نکته دیگر در این پژوهش که از اهمیت ژئوپولیتیکی تاریخی برخوردار است، تعیین حدود و ثغور دولت ترکمنی قره قویونلویها می باشد که میتوان بر استناد آن مرزهای دولت سلسله قره قویونلویها را تدقیق و مستند نمود، آن عنصر از مواد تاریخی مربوط به جنگ و مسالمت جهانشاه با ابو سعید تیموری است که لشکر قره قویونلی تا هرات پیش می روند و در آنجا بدستور جهانشاه، علماء و روحانيون شهر وادار مي شوند که بنام پادشاه ترکمن(جهانشاه) خطبه بخوانند و پول رايج آنجا را نيز بنام وی سکّه زده شود. ...

سکَه های طلا که بعداز تصرف شهر هرات در سال ۱۴۵۸
بنام جهانشاه زده شده
است.

... در نتيجه اين توافقات شرق سمنان از آن ابوسعيد و غرب آن که شامل: غرب سمنان٬ ری٬، جرجانیه و نواحی داش اوغوز که شامل مانغیشلاق، اوستی یورت، اوزبوی، بالکان و گرگان که در آن ایام "دشت قبچاق" نیز نامیده میشد و زمانی بدست مغولان افتاده بود، تحت انقياد دولت ترکمنان قره قویونلی در می آيد. ...

محدوده مرزی مربوط به دوره حکمروائی
ترکمنان قره قویونلی که برنگ زرد سیر نشان داده شده است

حال اشاره ای داشته باشیم به عناصر اشعار شاعر اندیشمند. اشعاری که در اين بررسی آورده شده است، غیر از تعدادی رباعیات، عمدتاً در قالب غزل سروده شده است. سبک شعری غزل از ايّام قديم يکی از قالبهای رایج در ادبيّات ترکی اغوز (اعم از ترکمنی، ترکی آذربایجانی و ترکی ترکیه، ...) می باشـد. در اينگونه از سبک ادبی زيبائی شناسی و روح نفيس انسان وصف و همچنين گره احساسات بديع انسان در آن نرم و انعطاف پذير مي شود. ...

تأثير سبک و سیاق حروفيّزم که مربوط به "مکتب حروفيّه" مي شود بالکل، تأثير سبک ادبی شاعر نامدار و عارف با فراست ترکمان عمادالّدين نسيمی بلاخص، در آن کثيراً احساس ميشود. از این رو میتوان در آن تندنس های حروفیزم را بوضوح دید. در متن یک نمونه از اشتراک عقیدتی جهانشاه با عمادالّدین نسیمی در شعر «سنده دير»، «نزدِتوست» از حقیقی و شعر « منده دیر»، «نزدم است» از نسیمی مورد بررسی قرار می گیرد که در یک سبک و مکتب فکری و صنایع ادبی سروده شده است.

چنانکه ميدانيم در آثار بديع غزل در زبانهای عربی، فارسی و ترکی چهره، خورشيد، دنيای منوّر، تصاوير زيبای انسان همچون لبها، ابروان و زلفهای افشان، ... جايگاه ويژه ای دارند. چنانکه شاعر در ابيات زير بدان می پردازد:

تا دمی از چهره آن دلبر براندازد نقاب،

ديده ها را نور بخشايد فروغ آفتاب.

... در ابيات ليريکی و عاشقانه شاعر عشق، مهر و محبّت، دوستی و انسانپرستی که از ويژگيهای برجسته و باشکوه بعضی از مکاتب عرفانی عصر سُنّت است، به وفور ديده ميشود.

این اثر بر محوریّت دستوری زبان ترکی با کلمات عربی، فارسی همچون تار و پود چنان بهم بافته شده است که در آن سیمای یک جامعه سه زبانه سنتی را با تمام رنگارنگی خود مشاهده میکنیم که بر پایه یک سیستم حکومتی محروسه که در بطن خود دموکراسی سنتی را پرورش می دهد، بنا شده است.

همچنين در آثار حقیقی دهها نمونه از اشعار او در قالبهای لیریک رباعی سروده شده است. قالبهای لیریک رباعی نيز در ادبيّات ترکمنی-ترکی از ديرباز مرسوم بوده است. حقيقی با تکيه بر تجربيّات ادبی خود در اين سبک از ادبيّات ترکمنی اشعار بسيار جالب و با شوری از خود بيادگار گذاشته است. ميراثهای ادبی اين شاه شاعر عارف، تبيين کننده بسياری از اوضاع ادبی و مکتبی و سبک بديع ادبيّات ترکی ترکمنی ايّام خود می باشد که آن ادبیات، زبان رسمی ادبی حکمروایان ترکمن در ایران بوده است.

چنانچه اگر اينگونه از آثار و ميراثهای ادبی ترکی ترکمنی تا به امروز با سلسله مراتب ادبی-صناعی و بداعت مکتبی خود راه پيشرفت طبيعی را در عرصه ادبيّات طی می کرد، بی شک شعر و ادبيّات کنونی ترکی ترکمنی در این سطحی که امروز در ایران شاهد آن هستيم نبوده، بلکه صنايع بديع ادبی آن به مراتب بيش از اينها وسعت و غنا می داشت. ....

همچنین جهت حسن ختام در صفحات نهایی اثر نزدیک به 10 صفحه از همان اشعار موجود در متن با روش نوشتاری آذربایجانی آورده شده است که انگیزه گنجانیدن آن نشان دادن قرابت نوشتاری ترکی و ترکمنی است که در قرون قبل از قرون جدید بعنوان ادبیات «ترکی – جغتائی»، «تورکی - اوغوزی» و «تورکی - خوارزمی»، ... هر ملت ترک در حین قرائت می توانسته است آنرا به گویش خود بخواند. ...

حجم این پژوهش با همه اسناد، تصاویر مربوط به موضوع، بررسی های تحلیلی و فهرست، مجموعاً بیش از 194 صفحه از برنامه فایل "Word Program" را در بر می گیرد.

در پایان از دوست گرانمایه جناب آقای مهندس رضا طباطبائی که زحمت انتقال آنرا به انتشارات فراهم نمودند، نهایت قدردانی را می نمائیم!

توفیق یارتان باد! 
د. خانگلدی اونق – 26 Monday- August- 2013 Toronto
====================================

[1]. آسیمیلاسیون(Assimilation): همسان سازی، یکسان سازی سایر اتنیکها و فرهنگهای موجود در یک تمامیت جغرافیائی مشخص از طریق حاکمیت فرهنگ غالب.

2. ҖАХАНША ХАКЫКЫ, "Гошгулар Диваны", ТМГИ, АШГАБАТ - 1999. 120 сах. [2. Jahanşa Hakyky, “Goşgylar diwany”, TMGI, Aşgabat – 1999 ỳyl, 124 sah.].

3. تصاویر متون را در آخر این اثر گنجانیدیم. -[ابن کربلائی، حافظ حسین بن کربلائی، روضات الجنان و جنّات الجنان،/ تألیف حسین کربلایی تبریزی، با مقدّمه و تکمله و تصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرّائی، به سعی و اهتمام محمّدامین سبطان القرّائی. - تبریز: شتوده، 1382. 478].